Σώμα με σώμα

Αεροπόροι που δρακρύζουν κι αεροπλάνα που βυθίζονται· ανθυπολοχαγοί που οραματίζονται τον άλλο κόσμο· επεισόδια βγαλμένα από τη Ζώνη του Λυκόφωτος· ποιήματα και ιστορίες φαντασμάτων· παλιές, τσαλακωμένες φωτογραφίες· ένα απόκρυφο αλφάβητο που ξετυλίγεται αντίστροφα· μνήμες παιδικές και νεανικά τραγούδια σε μια αφήγηση κατακερματισμένη φαινομενικά μόνο, καθώς ο ιστός της υφαίνεται πάνω σε ένα και μόνο πρόσωπο: μια γυναίκα που βιώνει τη ζωή της σαν πεδίο μάχης. Έτσι, την τρυφερότητα και τη νοσταλγία διαδέχονται η βαναυσότητα και ο τρόμος, τις μυρωδιές των αγαπημένων σωμάτων το πένθος για την απουσία τους και την αγωνία για την έκβαση της μάχης η παγερή σιγή του τέλους της. Με άλλα λόγια, μια άλλοτε σιωπηρή κι άλλοτε θορυβώδης παρέλαση μορφών φασματικών όσο και γοητευτικών.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ακούω τη σιωπή και νιώθω πως η ζωή τέλειωσε και για μένα πια, και περιμένω το τέλος μου» εξομολογείται η ηρωίδα στο «Χορό του θανάτου» του Αύγουστου Στρίντμπεργκ. Εναν χορό θανάτου ενορχηστρώνει και ο Ηλίας Μαγκλίνης στην πρώτη του λογοτεχνική κατάθεση. Στον Σουηδό δραματουργό ανήκει η τελευταία φράση του βιβλίου: «Δεν υπάρχει τίποτα δικό μας». Δεν τίθεται ζήτημα αποκάλυψης του τέλους, διότι στο παρόν βιβλίο το τέλος έχει τη σημασία του θανάτου. Ο Μαγκλίνης εξερευνά το πένθος, το τι σημαίνει ο θάνατος του άλλου, τι κληροδοτεί το αφανισμένο σώμα σε όσους επιζούν, καταδύεται στον αδάμαστο τρόμο που προκαλεί η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, αλλά παράλληλα ανιχνεύει το εύρος και την κυριαρχία της απώλειας σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής· απώλεια που ενεδρεύει σε κάθε στιγμή, που χωράει παντού. Με άλλα λόγια, μιλάει για την οδυνηρή συνειδητοποίηση της έλλειψης ελέγχου πάνω σε ό,τι πιστεύουμε αδιαπραγμάτευτη κτήση μας, το σώμα, για την αδυσώπητη εγκατάλειψη της σάρκας. Ομως η θνητότητα δεν αφορά τον εαυτό, αλλά πρωτίστως τον άλλον, και μάλιστα τον οικείο. Δεν θέλει κανείς να υποφέρει για τον δικό του θάνατο. Ο πόνος της εξαφάνισης του κοντινού επιτάσσει την αποδοχή του θανάτου του εαυτού. Οταν βιώνεις το τίποτα δεν μπορείς πλέον να του αντιστέκεσαι. Το πένθος είναι χάσιμο, ερήμωση και εξορία, μια συνομιλία με τον εαυτό μέσα από την οποία αναγνωρίζεται η ατομικότητα, και η κατάληξή της. Το βιβλίο του Μαγκλίνη κερματίζεται σε ετερόκλιτα κομμάτια, τα οποία προοδευτικά συναιρούνται σε ένα αρραγές, αδιάρρηκτο, ζοφερό σύνολο. Κάθε μέρος συνιστά και μία εικόνα θανάτου, ένα πορτρέτο πενθούντος, ένα πεδίο μάχης σώμα με σώμα.



Θάνατος και πόλεμος



Κεντρική φιγούρα του πολυμερούς αφηγήματος είναι η Γεωργία, η μεσαία ηλικιακά από τρεις αδελφές. Διακριτικό αλλά εύστοχο το εύρημα της ανάθεσης του πρωταγωνιστικού χαρακτήρα σε μια γυναίκα η οποία τοποθετείται πάντα στο μέσον, κάτι που μπορεί να εκληφθεί είτε ως μέτρο είτε ως μετριότητα ή, επιεικέστερα, μετριοπάθεια. Η Γεωργία είναι ένα πρόσωπο ετερόφωτο. Φωτίζεται και άρα υπάρχει μέσα από τους άλλους, μέσα από τις ιστορίες τους, τα δράματά τους, την έλλειψή τους ακόμα. Ενα πρόσωπο επίσης ιδιοσυγκρασιακά απαρηγόρητο. Γι' αυτό και αδυνατεί να παρηγορήσει. Οι δυνάμεις της εξαντλούνται στην υποστήριξη προς το οικογενειακό της περιβάλλον και στην αλύγιστη αυτοκυριαρχία, όσον αφορά την ίδια. Με το άνοιγμα του βιβλίου, βρίσκεται αντιμέτωπη με την απώλεια του πατέρα της. Και πάλι επιστρατεύει το αδάκρυτο προσωπείο της και συμπαρίσταται στην -άλλοτε δυναστευτική- μητέρα της, φιλοξενώντας τη σπίτι της. Η αυτοσυγκράτησή της συνθλίβεται τη νύχτα, όταν επισκέπτεται το διαμέρισμα των γονιών της και ξαπλώνει στην κρεβατοκάμαρά τους. Εκεί απογυμνώνεται, μένει μόνον ο πόνος, η αφόρητη επιθυμία της επιστροφής. Επιστροφή, ωστόσο, όχι με την έννοια μιας μεταθανάτιας συνάντησης, αλλά της δικής της επιστροφής στο σπίτι της. Σ' αυτή την -εκ προοιμίου ανέφικτη- απαντοχή της ηρωίδας εντοπίζεται ένα από τα γοητευτικότερα μοτίβα του βιβλίου. Το πένθος σφιχταγκαλιασμένο με το νόστο. Η οδύνη την ωθεί σε μια ανάστροφη φυγή προς τα πίσω, όταν ο χρόνος ήταν πιο ευσπλαχνικός. Φλέγεται να επιστρέψει σε εκείνη που ήταν κάποτε. Διότι τώρα έχει μεταλλαχθεί σε μια ξένη. Οταν ύστερα από περίπου μία εικοσαετία ο καρκίνος τής στερεί τη μικρότερη αδελφή της, το αίσθημα αποξένωσης εντείνεται. Ο κόσμος της συρρικνώνεται, σιγεί, γίνεται απελπιστικά προβλέψιμος, κυκλικός. Η ίδια νιώθει ότι δεν ανήκει σ' αυτόν. Τη διώχνει. Η ηρωίδα αφήνεται μετέωρη σ' ένα κενό, στοιχειωμένο από πρόσωπα νεκρά και σάρκες καθημαγμένες. Η πιο δραστήρια πτυχή της ύπαρξής της είναι η μνήμη, η οποία αναπαράγει εμμόνως το παρελθόν. Αναβιώνει στιγμές οικογενειακής ευδίας, ζωντανεύει σπαράγματα πολεμικών επιχειρήσεων που συγκράτησε από διηγήσεις του πατέρα της, του συζύγου της μεγαλύτερης αδελφής της και των φίλων τους, ανασταίνει τη μικρή της αδελφή για να τη ρίξει ξανά στο νοσοκομειακό νεκροκρέβατο. «Ενα κτήνος της μνήμης. Που τρώει τις σάρκες του», η αυτοπροσωπογραφία της Γεωργίας. Η ανάγνωση ιστοριών με φαντάσματα και η αναδρομή στις πολεμικές περιπέτειες συγγενών της, κατά τον Εμφύλιο και τον πόλεμο της Κορέας, αποδεικνύονται παυσίλυπες για την πρωταγωνίστρια, ενώ παράλληλα δικαιολογούν απολύτως τη διασπασμένη δομή του αφηγήματος. Η απρόσμενη επίσκεψη νεκρών σε τεθλιμμένους γονείς και από το άλλο μέρος, η άγρια αναμέτρηση νεαρών αξιωματικών με το θάνατο της προσφέρουν την παραμυθία μιας επικείμενης νεκρανάστασης και τον ανακουφιστικό παραλληλισμό με τη δική της μάχη στο μέτωπο του πένθους, αντιστοίχως. Στο βιβλίο ο θάνατος είναι πόλεμος και αντιστρόφως. Η σφοδρότατη πάλη των επιζώντων με την απεχθέστερη και συνάμα την πιο αληθινή όψη της ζωής τους. Οπως οι βόμβες ναπάλμ, η απώλεια κατακαίει, πετσοκόβει το δέρμα. Τα διαμελισμένα πτώματα των χαρακωμάτων έρχονται να συναντήσουν τις δηλητηριασμένες από τις χημειοθεραπείες και ακτινοβολίες σάρκες της άρρωστης αδελφής, για να στοιχειοθετήσουν το Α και το Ω της ύπαρξης, το «Ωμό αίμα». Αυτές οι δύο λέξεις συγκροτούν την αφετηρία και τον τερματισμό του «Αλφάβητου του πένθους», το οποίο παρεμβάλλεται ενδιαμέσως των διαφορετικών κειμένων, θρυμματισμένο σε έξι ενότητες. Κάνω μια μικρή παρέκβαση. Θυμάμαι μία πολύ ενδιαφέρουσα, ομότιτλη βιβλιοπαρουσίαση του Μαγκλίνη («Εντευκτήριο», 52), η οποία αρθρωνόταν υπό μορφή πένθιμου αλφάβητου. Απόγονος του προαναφερθέντος δοκιμίου, το προκείμενο «Αλφάβητο» κατέχει καταλυτική σημασία ως προς το ψυχογράφημα του κεντρικού χαρακτήρα, αλλά, πέραν αυτού, νομίζω ότι συγκαταλέγεται στα πιο συγκλονιστικά μέρη του βιβλίου. Κάθε λέξη αφυπνίζει μια σύντομη ανάμνηση, άμεσα συνυφασμένη με το διπλό πένθος της ηρωίδας. Είκοσι τέσσερις αλληλοσυμπληρούμενες γνωματεύσεις για την ανίατη νόσο της θνητότητας, είκοσι τέσσερις παραλλαγές της σάρκας που μεταστοιχειώνεται σε κρέας, στερούμενη την ελάχιστη ανθρώπινη ιδιότητα, τα είκοσι τέσσερα βήματα που εξόρισαν αμετάκλητα την ηρωίδα από το σπίτι της.



Το πεδίο της ζωής



Το πιο αισιόδοξο λήμμα είναι η «ζωή», αλλά μόνο μέχρι να διαβάσουμε τη σχετική επεξήγηση: «το δηλητήριο που προκαλεί τον ισχυρότερο εθισμό. [...] Χυμός της αιώνιας εξάντλησης και της σπατάλης», ενώ σε άλλο σημείο ο θνητός μεταφράζεται ως ο «υποψήφιος για θάνατο», «νεκρός κατά το ήμισυ». Στο βιβλίο, παραδόξως, πρωτοστατεί η ζωή και όχι ο θάνατος. Η ζωή όμως μετά το θάνατο του άλλου ή (στις περιγραφές από τις εμπόλεμες ζώνες) ζωή μετά θανάτου. Ενδεικτικό αυτής της σύμπλευσης είναι το συνταρακτικό κομμάτι όπου παρατίθενται αντιστικτικά ασχολίες της γης και τα στάδια αποσύνθεσης νεκρωμένου ανθρώπινου οργανισμού. Το χώμα που γονιμοποιεί αλλά και το χώμα που εντέλει «σου κλείνει τα μάτια». Οι ιστορίες τρόμου, οι ζωηρόχρωμες μαρτυρίες απόστρατων αξιωματικών της Πολεμικής Αεροπορίας (βασισμένες σε συνεντεύξεις του συγγραφέα, οι μόνες εξιστορήσεις σε πρώτο πρόσωπο), η απόδοση επεισοδίων από τη σειρά «Η Ζώνη του Λυκόφωτος», η αναφορά εθίμων και δοξασιών διαφόρων φυλών σχετικά με το κατευόδιο του νεκρού, η παράθεση και ερμηνεία δύο ποιημάτων με θέμα τον αποχωρισμό ως βίαιη ενηλικίωση, συνοδεύουν σαν χαμηλόφωνο μοιρολόγι τον αποχαιρετισμό της Γεωργίας στους νεκρούς της. Το αβάσταχτο συναισθηματικό φορτίο του αφηγηματικού άξονα εναλλάσσεται με ψηφίδες σε γλώσσα δημοσιογραφική, ζωτικές ανάσες για το κείμενο ως σύνολο. Τα αποκλίνοντα γλωσσικά και θεματικά μέρη ενοποιούνται ανεμπόδιστα, σχεδόν αυτονόητα, στη μορφή της ηρωίδας, παραμένοντας ισοβαρή, στην αλληλεξάρτησή τους. Αδιαμφισβήτητα η σημαντικότερη επίτευξη του Μαγκλίνη. Κατά την εξέλιξη του βιβλίου, παρακολουθούμε την επιμέλεια στη σταχυολόγηση και την ταξινόμηση ενός εξαιρετικά ανομοιογενούς υλικού. Χάρη στην τεχνική αρτιότητα, στην προσεκτική, δηλαδή, δουλειά που έχει αφιερώσει ο συγγραφέας στην τήρηση μιας απαρασάλευτης κατεύθυνσης, η δεσπόζουσα συντριβή του κεντρικού προσώπου συντονίζεται με έναν απώτερο προσανατολισμό. Την κατάδειξη ότι το πένθος στρέφεται μοιραία προς τον εαυτό, ότι κάθε μάχη δίνεται πάντα εν ζωή, ακόμα και το ψυχομάχημα, ότι κάθε απώλεια ανοίγει μέσα μας ένα μέτωπο, ότι το σώμα μάς σκοτώνει. Γι' αυτό ακούγεται αμείλικτη η απορία της ηρωίδας μήπως «εδώ ήταν η πρώτη γραμμή;»



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/04/2006