Αντεργκράουντ ή ένας ήρωας του καιρού μας

Ο Πέτροβιτς είναι ένας εξαχρειωμένος συγγραφέας που εργάζεται πλέον ως θυρωρός σε μια τυπική «δημόσια» ρωσική πολυκατοικία. Κάποτε, με το σοβιετικό καθεστώς, τα έργα του ήταν απαγορευμένα, κι αυτό του είχε χαρίσει κάποια φήμη μεταξύ των μποέμ. Τώρα, που είναι ελεύθερος να δημοσιεύει, δεν γράφει τίποτα και περνάει τις μέρες του πίνοντας και κάνοντας παρέα με λογιών-λογιών ανθρώπους. Κι όταν η προσωπική του μοίρα θα τον οδηγήσει σε δύο φόνους και σε ένα φρενοκομείο, ο πρωταγωνιστής θα συνεχίσει να προσπαθεί απεγνωσμένα να διατηρήσει το «εγώ» του σε μια κοινωνία που εξακολουθεί να απαιτεί με σκληρότητα την παραίτηση των μελών της. Ένα μεγάλο ρωσικό μυθιστόρημα που έχει τις ρίζες του στην ντοστογιεφσκική παράδοση, με διεισδυτική και ευαίσθητη ματιά στη σημερινή μετασοβιετική Ρωσία, μια βουτιά στη θάλασσα εκείνων των «υπόγειων» ηρώων που λάμπρυναν τη ρωσική λογοτεχνία.


«Το όνομα του Βλαντίμιρ Μακάνιν βρίσκεται στην κορυφή του καταλόγου των σημαντικότερων μετασοβιετικών συγγραφέων. Στο πρόσωπό του ο Σολζενίτσιν συναντά τον Κάφκα».

New York Times Book Review

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βλαντιμίρ Μακάνιν είναι ίσως ο τελευταίος «κλασικός» των ρωσικών γραμμάτων, συγγραφέας που τρέφεται με τη μεγάλη πεζογραφία του παρελθόντος, αφήνοντάς τη να αντηχήσει μέσα στις σελίδες των σκοτεινών του μυθιστορημάτων. Γεννημένος το 1937 στα Ουράλια, έζησε τα «πέτρινα χρόνια» της μπρεζνιεφικής περιόδου στο πετσί του -απομονωμένος σε ένα ασφυκτικό περιθώριο, σε εσωτερική εξορία. Μετά το 1990, ωστόσο, η Ρωσία ανακαλύπτει στο πρόσωπό του έναν μάστορα ευγενικής καταγωγής, που αναφέρεται στους μεγάλους κλασικούς με την άνεση του γνήσιου επιγόνου, αλλά τους εγκαθιστά ως ερμηνευτικούς απόηχους στην καρδιά της ανησυχητικής σύγχρονης ρωσικής συνθήκης. Από τον Λέρμοντοφ και τον Ντοστογιέφσκι -μήπως σ' αυτούς δεν κλείνει το μάτι ήδη από τον τίτλο του μεγάλου του μυθιστορήματος «Αντεργκράουντ, ή ένας ήρωας του καιρού μας»;- ώς τον Ζαμιάτιν και τον Σολτζενίτσιν, ο Μακάνιν συμπυκνώνει στις σελίδες του έναν αιώνα λογοτεχνικής ιστορίας· ταυτόχρονα όμως, αυτός ο αναγνώστης του Σαρτρ και του Καμί, του Μπιτόρ και του Περέκ, αναπτύσσει έναν εντελώς ιδιότυπο και προσωπικό γκροτέσκο ρεαλισμό, με πολλά σουρεαλιστικά στοιχεία. Μαθηματικός, σκηνοθέτης του κινηματογράφου και συγγραφέας, ο Μακάνιν δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο το 1965· έπρεπε όμως να έρθει η πτώση του σοβιετικού καθεστώτος για να σαρώσει τα βραβεία (Πούσκιν, Κρατικό), να τιμηθεί το 1993 με το ρωσικό Booker και να αρχίσει να γίνεται γνωστός και στη Δύση.

Η αφήγηση του Μακάνιν είναι ελλειπτική, το ύφος του στεγνό, προσγειωμένο, δίχως ίχνος συναισθηματισμού. Η τεχνική του συνίσταται εν πολλοίς στο να τοποθετεί αντιθετικές πραγματικότητες τη μία απέναντι στην άλλη και μας αναγκάζει να αποκρυπτογραφήσουμε τη σχέση τους. Οι επάλληλες οπτικές γωνίες, οι διαφορετικές προοπτικές γραμμές κάνουν τα βιβλία του πολυεδρικά, πολυεπίπεδα. Κάποιος θα έμπαινε στον πειρασμό να τον ονομάσει μεταμοντέρνο -αν ο στόχος των λογοτεχνικών του παιγνίων δεν ήταν θανάσιμα σοβαρός. Μπορεί η αφήγησή του να είναι συχνά θρυμματισμένη και το στοιχείο του φανταστικού να διεκδικεί πρωτεύοντα ρόλο, όμως η πρόζα του είναι σχεδόν τσεχοφική στη νηφαλιότητά της και ο σεβασμός που επιδεικνύει απέναντι στους ήρωές του, συγκινητικά αναχρονιστικός. Στα βιβλία του, όπως και στα κείμενα του Τουργκένιεφ ή του Τολστόι, τα βασικά ερωτήματα είναι ηθικά. Ενα είναι το κυρίαρχο δίλημμα που αντιμετωπίζουν οι ήρωές του: είτε να αναζητήσουν καταφύγιο στην πραγματικότητα, με όλα τα ηθικά της διφορούμενα, είτε να παίξουν κρυφτό μαζί της και τελικά να της ξεφύγουν. Βέβαια, η ρωσική παράδοση είναι γεμάτη με μυθιστορήματα που θίγουν τα μεγάλα ανθρώπινα ερωτήματα. Αντίθετα όμως από τους προδρόμους του, ο Μακάνιν αρκείται να απαντήσει τα ερωτήματα που θέτει, δημιουργώντας έτσι ένα αναγνωστικό περιβάλλον ανησυχητικό, χωρίς βεβαιότητες. Οι καλοί άνθρωποι που συνωστίζονται στις σελίδες του, προσπαθώντας να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους σε μια εποχή αμφιλύκης, μοιάζουν, καθώς έγραψε η μεταφράστρια και μελετήτρια Κλερ Κάβανα, «με έναν θείο Βάνια περιπλανώμενο σε έναν πίνακα του ντε Κίρικο». Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά από βασανιστικές παραβολές, με ήρωες διαταραγμένους και τοπιογραφία ασφυκτική, περίκλειστη.

Πρόσφατα, είχαμε τη χαρά να συναντηθούμε και στη γλώσσα μας με το έργο του Μακάνιν, μέσα από τις εξαιρετικές μεταφράσεις της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Καστανιώτη». Αυτοβιογραφικά στοιχεία συνυφαίνονται με μιαν ακραία μυθοπλαστική επινοητικότητα, για να αποτυπωθούν ανθρώπινοι τύποι απομονωμένοι, υπαρξιακά άρρωστοι, τυραννισμένοι από κοινωνικά, ψυχολογικά, πνευματικά και πολιτικά προβλήματα. Ο Πέτροβιτς, για παράδειγμα, ο ήρωας του «Αντεργκράουντ», είναι ένας συγγραφέας «υπόγειος», όπως και ο Μακάνιν, του οποίου κανένα βιβλίο δεν έχει εκδοθεί στα χρόνια του σοβιετικού καθεστώτος και ο οποίος -το αποκορύφωμα της ειρωνείας- δεν έχει καταφέρει να γράψει γραμμή μετά την πτώση του. Επιβιώνει, δουλεύοντας ως θυρωρός σ' ένα αχανές συγκρότημα παλιών διαμερισμάτων, με λαβυρινθώδεις, καφκικούς διαδρόμους, το τελευταίο καταφύγιο των ακυρωμένων και των απόκληρων. Αποσυνάγωγος και ο ίδιος, χωρίς φιλοδοξίες και χωρίς μέλλον, θα μπορούσε να βουλιάξει στην κατάπτωση, αν δεν τον στήριζε ή, έστω κατακερματισμένη του, συνείδηση, ένας εαυτός που επιμένει να αντιστέκεται στην ολοκληρωτική παραίτηση την οποία επιβάλλει η ρωσική κοινωνία στα μέλη της, ένα αίσθημα τιμής. Βιβλίο-ποταμός, αφήγηση της καθημερινότητας ανθρώπων που υπάρχουν μονάχα μέσα στα μεθύσια τους, στους έρωτες χωρίς αύριο, στις τυχαίες και χωρίς απόλαυση συνευρέσεις, το «Αντεργκράουντ», τραγικό και κωμικό μαζί, παράλογο, εφιαλτικό, γίνεται εμβληματικό ενός ολόκληρου αιώνα ρωσικής ιστορίας.

Το ίδιο συναρπαστικό είναι και το «Μυθιστόρημα του Κλιουτσαριόφ»: τοιχογραφία της ρωσικής ζωής των τελευταίων τριάντα χρόνων, σπονδυλωτή αφήγηση με τον ίδιο ήρωα -μαθηματικό όπως και ο συγγραφέας του- να πρωταγωνιστεί και στις πέντε ιστορίες που το συναπαρτίζουν, το βιβλίο είναι το ρέκβιεμ μιας χαμένης γενιάς. Συχνά, η απειλητική σκηνογραφία του ανακαλεί οδυνηρές στιγμές της πρόσφατης σοβιετικής πραγματικότητας -μια απόμακρη εργοστασιακή μονάδα, π.χ., λειτουργεί εμφανέστατα ως μεταφορά των στρατοπέδων εργασίας στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ· και σχεδόν πάντα κεντρικό θέμα των αφηγημάτων του είναι η στρεβλή σχέση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό, η μοίρα του ανθρώπου στη μαζική κοινωνία, η αλλοτρίωση.

Ξηρός, στεγνός, αποστασιοποιημένος, ο Μακάνιν βλέπει το μέλλον σαν μια τεράστια δυστοπία, ταγμένη στον θάνατο όσων προσδίνουν στο γένος μας τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του. Ούτε η λογοτεχνία δεν διαφεύγει από τη γενική απαισιοδοξία του. «Ο επιθανάτιος ρόγχος της λογοτεχνίας έχει ήδη αρχίσει», γράφει. «Σε δέκα-είκοσι χρόνια θα έχει πεθάνει για τα καλά. Είναι αναμφίβολο». Ομως τα βιβλία του θα επιβιώσουν, «σαν φάροι στη μέση της θύελλας», όπως έγραψε, με έναν λυρισμό που μάλλον δεν θα άρεσε καθόλου στον Μακάνιν, το γαλλικό περιοδικό «Magazine Literaire».



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/09/2005