Εξιλέωση

Την πιο ζεστή μέρα του καλοκαιριού του 1935, η δεκατριάχρονη Βριώνη Τάλλις, βλέπει την αδελφή της Σεσίλια να πετάει τα ρούχα της και να βουτάει στη στέρνα του κήπου, κάτω από το βλέμμα του παιδικού της φίλου Ρόμπι Τέρνερ, ο οποίος, όπως και η Σεσίλια, έχει πρόσφατα επιστρέψει από το Καίμπριτζ. Το περιστατικό θα αλλάξει για πάντα τη ζωή και των τριών. Ο Ρόμπι και η Σεσίλια θα έχουν υπερβεί ένα όριο με τρόπο που δεν θα μπορούσαν ούτε να φανταστούν και θα έχουν γίνει θύματα της παιδικής φαντασίας της Βριώνη. Κι εκείνη θα έχει γίνει μάρτυρας ανομολόγητων μυστηρίων και θα διαπράξει ένα έγκλημα από το οποίο δεν θα πάψει να προσπαθεί να εξιλεωθεί όλη την υπόλοιπη ζωή της.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το λογοτεχνικό σύμπαν του Ιαν Μακ Γιούαν έχει μερικά σταθερά γνωρίσματα. Ο άγγλος συγγραφέας επιλέγει καυτά θέματα (όπως είναι τα φονικά ανθρώπινα ένστικτα και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν στη σεξουαλικότητα) και τα χειρίζεται με ψυχρότητα. Αντλεί πληροφορίες από την ψυχιατρική φιλολογία και τις χρησιμοποιεί περίτεχνα για να προκαλέσει δυσφορία στον αναγνώστη. Κατασκευάζει ρεαλιστικές συνθήκες επικείμενης καταστροφής και έπειτα παραθέτει χωρίς δισταγμό λεπτομερείς σκηνές ωμής βίας. Συνήθως επινοεί δύο κεντρικά πρόσωπα (έναν ισορροπημένο εκπρόσωπο του ορθολογισμού και έναν ασταθή θιασώτη του συναισθήματος), στήνει ανάμεσά τους έναν εφιάλτη και δίνει μια λύση που μοιάζει με πύρρειο νίκη της λογικής. Καμία από τις ιστορίες του πάντως δεν τελειώνει με τρόπο τελεσίδικο. Η βασική σύγκρουση αφήνει ζητήματα εκκρεμή και η κάθαρση δεν έρχεται ποτέ. Το κάθε του βιβλίο μοιάζει με γεωμετρικό σχήμα αλλά ακόμη και μετά το κλείσιμο της τελευταίας παραγράφου στην ατμόσφαιρα εξακολουθεί να πλανάται κάτι αόριστο και ανατριχιαστικό.

Τα παραπάνω μπορούν να εντοπιστούν και στην Εξιλέωση. Στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα όμως υπάρχουν και μερικές αισθητές διαφορές σε σχέση με τα προηγούμενα έργα του Μακ Γιούαν. Στην Εξιλέωση οι σκέψεις και οι ενέργειες των προσώπων δεν είναι φανταχτερές και ξετυλίγονται με εκνευριστική βραδύτητα. Οι κεντρικοί ήρωες δεν έχουν μοναδικές και ανεπανάληπτες ιδιοσυγκρασίες και η ατμόσφαιρα δεν είναι ιδιαιτέρως μυστηριακή. Τέλος, σε κραυγαλέα αντίθεση με τη συνήθη πρακτική του Μακ Γιούαν, η Εξιλέωση περιέχει μόνο ένα πραγματικά κρίσιμο γεγονός μέσα σε σχεδόν 400 σελίδες. Αυτό καθιστά την πλοκή εξαιρετικά φτωχή και δεν επιτρέπει την αποκάλυψη πολλών λεπτομερειών μέσα από μια βιβλιοπαρουσίαση.

Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί απερίφραστα για τα συμβάντα του βιβλίου είναι ότι μοιράζονται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος εκτυλίσσεται το καλοκαίρι του 1935 σε ένα μεγάλο εξοχικό του Σάρεϊ. Το δεύτερο διαδραματίζεται το 1940 στη Δουνκέρκη και περιγράφει την πιο ταπεινωτική ήττα των Βρετανών στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οσο για το τρίτο μέρος, περιλαμβάνει ένα λονδρέζικο νοσοκομείο γεμάτο τραυματισμένους φαντάρους, τη λύση ενός μυστηρίου και μια ανεπιτυχή απόπειρα συμφιλίωσης. Στο πρώτο μέρος, στο εξοχικό του Σάρεϊ, παραθερίζουν μεταξύ άλλων η 13χρονη κόρη του ιδιοκτήτη (Βριώνη Τάλις), η 20χρονη αδελφή της (Σεσίλια Τάλις) και ένας φοιτητής (Ρόμπι Τέρνερ), ο οποίος τυγχάνει γιος της οικονόμου του σπιτιού. Εκεί θα διαπραχθεί το λεγόμενο «έγκλημα της Βριώνης» και η ένοχη θα περάσει τα υπόλοιπα χρόνια της πασχίζοντας να εξιλεωθεί.

Ειδικότερα το «έγκλημα της Βριώνης» αρχίζει με μια παρανόηση: η μικρή βλέπει μια έντονη σκηνή ανάμεσα στη Σεσίλια και στον Ρόμπι, την παρερμηνεύει με βάση κάποια παλαιότερα στοιχεία και πείθεται ότι έχει αντιληφθεί ένα κρυφό και αηδιαστικό νόημα. Στη συνέχεια αυτό το απλό συμβάν πυροδοτεί μια αλυσίδα δυσάρεστων εξελίξεων και η Βριώνη διαπράττει το έγκλημά της: καθώς είναι τελείως παραπλανημένη σχετικά με τις προθέσεις και τους χαρακτήρες των ενηλίκων που την περιβάλλουν, κατηγορεί αδίκως έναν άντρα για ένα φρικτό παράπτωμα και η μαρτυρία της τού καταστρέφει τη ζωή.

Κατά τα φαινόμενα, η Βριώνη προχωρεί σε αυτή τη λανθασμένη εκτίμηση και καταδικάζει έναν άνθρωπο επειδή είναι αθώα, επειδή οι γνώσεις της και οι εμπειρίες της είναι ελλιπείς. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είναι και νήπιο - είναι 13 ετών. Θα έπρεπε να ξέρει περισσότερα για τον κόσμο των μεγάλων. Γιατί λοιπόν επιμένει να υποστηρίζει μια ατεκμηρίωτη εκδοχή; Ισως - υπαινίσσεται ο συγγραφέας - διότι η Βριώνη χαρακτηρίζεται από έναν παιδιάστικο σαδισμό και επιθυμεί ασυνείδητα να τιμωρήσει εκείνους τους ενηλίκους που την αγνοούν. Ισως επειδή είναι κρυφά ερωτευμένη με τον νεαρό άντρα που πάει να καταστρέψει. Κυρίως, όμως, επειδή η Βριώνη ονειρεύεται να γίνει συγγραφέας και περνάει την ώρα της γράφοντας αφελή διηγήματα. Δεν είναι μόνο χαϊδεμένη, ζηλιάρα και επιθετική, είναι και φαντασιόπληκτη. Σκαρώνει παραμύθια γεμάτα δραματικές κορυφώσεις και συναισθηματικά ξεχειλίσματα και προσπαθεί να εντάξει τον πραγματικό κόσμο σε ανάλογα πλαίσια. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, δεν είναι εφικτό, λέει εμμέσως ο Μακ Γιούαν. Η ανθρώπινη πολυπλοκότητα δεν μπορεί να φυλακιστεί στο κλουβί μιας μονοσήμαντης περιπετειώδους πλοκής.

Ολες αυτές οι εξελίξεις, όλα αυτά τα συμπεράσματα αρχίζουν να προκύπτουν μετά τη σελίδα 100. Προηγουμένως είναι σαν να μη συμβαίνει τίποτε, αν και ο Μακ Γιούαν καλλιεργεί (ως συνήθως) ένα κλίμα φορτισμένης αναμονής. Οι άνθρωποι στο εξοχικό δείχνουν να βρίσκονται σε κατάσταση ύπνωσης, αλλά η πνιγηρή ζέστη, οι συνεχείς συζητήσεις για το ασταθές γεωπολιτικό σκηνικό και τα δεκάδες σεξουαλικά σήματα που ταξιδεύουν στον αέρα προαναγγέλλουν μια σίγουρη ανάφλεξη. Επειτα η δράση κλιμακώνεται, αλλά και πάλι ο Μακ Γιούαν δεν χάνει το ψύχραιμο στυλ του. Η ίδια ακρίβεια στις περιγραφές και η ίδια συνέπεια στις οπτικές γωνίες διατηρούνται και όταν περιγράφει την υποχώρηση στη Δουνκέρκη και τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούν στο γεμάτο τραυματίες νοσοκομείο του Λονδίνου.

Για ακόμη μία φορά, λοιπόν, ο Μακ Γιούαν τήρησε τις προσωπικές προδιαγραφές του και κατασκεύασε ένα άρτιο μυθιστόρημα. Παρ' όλα αυτά, η Εξιλέωση μάλλον θα απογοητεύσει τους θαυμαστές του συγγραφέα. Δεν δείχνει να γράφτηκε με πάθος, δεν μοιάζει να προήλθε ύστερα από σπινθηροβόλα έμπνευση, δεν φαίνεται να βασίστηκε σε ακλόνητες βεβαιότητες. Από την άλλη πλευρά, είναι μάλλον το μοναδικό έργο του Μακ Γιούαν όπου δεσπόζει η μονοτονία, όπου δοξολογούνται κοινότοπα μυαλά και υπερτιμώνται μηδαμινά επιτεύγματα. Είναι όμως και το μόνο βιβλίο του που σημείωσε σαρωτικές πωλήσεις και υμνήθηκε από όλους τους άγγλους κριτικούς.



Μιχάλης Μιχαηλίδης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 04-08-2002






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιστορία την οποία ξετυλίγει στις σελίδες του καινούργιου μυθιστορήματός του ο Ιαν Μακ Γιούαν ξεκινάει ένα ζεστό καλοκαίρι της δεκαετίας του '30 στην αγγλική εξοχή. Ενα δεκατριάχρονο κορίτσι, η Βρυώνη, ανακαλύπτει κατά τη διάρκεια μιας πολύφερνης γιορτής στο πατρογονικό της σπίτι την αδελφή της και τον οικογενειακό τους προστατευόμενο (ο πατέρας είναι εξέχον στέλεχος της δημόσιας διοίκησης) να φιλιούνται κρυφά στον απομονωμένο χώρο της βιβλιοθήκης. Το γεγονός τη συγκλονίζει και η εικόνα που σχηματίζεται στο εφηβικό μυαλό της για τον εραστή της Σεσίλια παίρνει τερατώδεις διαστάσεις. Ετσι, όταν λίγο αργότερα η εξαδέλφη της πέφτει θύμα βιασμού υπό το προστατευτικό σκοτάδι του κήπου, η Βρυώνη σπεύδει να καταγγείλει ως ένοχο τον ανίδεο Ρόμπι. Η αλήθεια θα λάμψει, ατυχώς, αρκετά χρόνια μετά (δεν θέλω να προδώσω από εδώ τα μυστικά και τις εκπλήξεις μιας αριστοτεχνικά σχεδιασμένης πλοκής) και η Βρυώνη όχι μόνο θα φέρει το βάρος του σφάλματός της εφ' όρου ζωής, αλλά και θα πασχίσει με όλες της τις δυνάμεις, με όποια μέσα και τρόπους διαθέτει, να εξιλεωθεί. Το τι πετυχαίνει πραγματικά στα 77 της χρόνια, όπου και τη βρίσκει το τελευταίο (και βραχύτερο) μέρος του βιβλίου (με την ένδειξη «Λονδίνο, 1999»), εξαρτάται απολύτως από την κρίση του αναγνώστη, που καλείται να αποφασίσει ο ίδιος ενώπιον ενός μάλλον διττής έκβασης μύθου.

Η «Εξιλέωση» κινείται σε τέσσερα χρονικά επίπεδα: Ο βιασμός της εξαδέλφης και η κατάληξη του Ρόμπι στη φυλακή, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και η υποχώρηση των βρετανικών δυνάμεων (μετά την άδοξη πτώση της Γαλλίας) στη Δουνκέρκη, η απασχόληση της Βρυώνης ως νοσηλεύτριας σε λονδρέζικο νοσοκομείο τις παραμονές των γερμανικών βομβαρδισμών, οπότε και η συνάντησή της με τη Σεσίλια και τον Ρόμπι (σε μια προσπάθεια έμπρακτης εξιλέωσης απέναντί τους), και, τέλος, το Λονδίνο της εξόδου του 20ού αιώνα, όπου η Βρυώνη, με χαμένους πια τους περισσότερους δικούς της, δεν έχει πάψει τον αγώνα για μια λογική εξισορρόπηση του τραύματος το οποίο σημάδεψε την εφηβική της ηλικία και σάρωσε ολόκληρη τη ζωή της.



Ενα άλυτο ηθικό μαρτύριο



Τι άλλο σταμπάρει, εκτός από το θλιβερό ψέμα για τον Ρόμπι, την εφηβεία της Βρυώνης; Μα, η βυθισμένη στη συστολή μανία της για το γράψιμο. Ενα μεγάλο κομμάτι του πρώτου χρονικού επιπέδου του βιβλίου καλύπτεται από τις προετοιμασίες όλων των προσκεκλημένων (θεατών και πρωταγωνιστών) για την παρουσίαση του παρθενικού θεατρικού της έργου, την οποία και θα αναβάλει η ίδια την τελευταία στιγμή. Η αναβολή της στιγμής θα ανοίξει στη Βρυώνη το πεδίο για τη μεγάλη διάρκεια του μέλλοντος. Η Βρυώνη θα γίνει συγγραφέας εγνωσμένου κύρους και θα παλέψει, άλλη μια φορά, στην προχωρημένη ωριμότητά της, για την ηθική της αποκατάσταση απέναντι στη Σεσίλια και τον Ρόμπι. Η ηθική αποκατάσταση της Βρυώνης: προς αυτήν κατατείνει, σε όποια φάση κι αν την προλάβουμε, όποτε και αν σταθούμε να την παρακολουθήσουμε με λεπτομέρειες, όπως κι αν τη ζυγίσουμε, η μυθιστορηματική δράση της «Εξιλέωσης» που διαγράφει όλα της τα επεισόδια (ακόμη και την εκ πρώτης όψεως άσχετη στρατιωτική περιπλάνηση του Ρόμπι στη Γαλλία) με απώτερο πλαίσιο όσα συνέβησαν τη δεκαετία του '30 στη βρετανική εξοχή. Ποιος έπαθε εκεί τη σοβαρότερη ζημιά; Ο Ρόμπι και η Σεσίλια, που κάποια ώρα σβήνουν και εξαφανίζονται μέσα στο χρόνο, ή η Βρυώνη, που επιζεί αναπαράγοντας συνεχώς τις μορφές τους στη μνήμη της;

Γράφτηκε, και ο Μακ Γιούαν δεν το διέψευσε, πως η «Εξιλέωση» αντλεί κάτι από την παράδοση του αγγλικού ρομαντισμού. Χωρίς να αποκλείω τη λειτουργία κάποιου τέτοιου στοιχείου, θα έλεγα πως η «Εξιλέωση» αποτελεί ένα ελλειπτικό bildungsroman, όπου συνυπάρχουν η έννοια της μαθητείας σε μια καινούργια πραγματικότητα με την έννοια της μύησης σε έναν απίστευτα σκληρό κόσμο ενοχής, από τη μέγγενη του οποίου η πρωταγωνίστρια δεν ξεφεύγει (ό,τι κι αν μηχανεύεται, όποιες μεθόδους κι αν επινοεί) ποτέ. Ο Ρόμπι και η Σεσίλια δεν είναι δυνατό να αποκτήσουν το τυραννικό τους μέγεθος στη μνήμη της Βρυώνης χωρίς την απύθμενη ενοχή, η οποία το υποστυλώνει. Ενοχή, ας προσθέσω, που μένει ακλόνητη παρά τους ποικίλους μηχανισμούς απώθησης ή (κυρίως) μετάθεσης τους οποίους αναπτύσσει η ηρωίδα. Από αυτή την άποψη, λοιπόν, η «Εξιλέωση» είναι, όπως πολύ καλά μάλλον το έχουμε καταλάβει, κι ένα μυθιστόρημα άσβεστης μνήμης - μιας μνήμης που αλέθει, με κάθε ευκαιρία, τα πάντα ακούραστα από την αρχή. Κι εν προκειμένω η εκκρεμότητα στην οποία αφήνει στο κλείσιμο του μυθιστορήματός του ο συγγραφέας τόσο τον Ρόμπι και τη Σεσίλια όσο και τη Βρυώνη είναι δραματουργικά απολύτως δικαιολογημένη - η σαρκοβόρα μνήμη της Βρυώνης δεν μπορεί παρά να παραδίδει άλυτο ως προς τη βαθύτερη ουσία του το ηθικό της μαρτύριο.



Προωθημένη αφηγηματική τεχνική



Το ηθικό μαρτύριο της «Εξιλέωσης» εικονογραφείται μέσω μιας πολύ προωθημένης αφηγηματικής τεχνικής. Η φαινομενικά ομαλή και αδιατάρακτη μορφή του κειμένου δεν θα πρέπει να μας εξαπατήσει. Ο Μακ Γιούαν δεν φορτώνει την πλοκή του με λογικές παραξενιές και απρόοπτα ή δυναμιτιστικά σχήματα, συναιρεί, όμως, στο εσωτερικό της διάφορες τεχνικές: πρωτοπρόσωπη (υποκειμενική), τριτοπρόσωπη (αντικειμενική) και εγκιβωτισμένη (μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα) αφήγηση, ελεύθερο πλάγιο λόγο (όταν ο αφηγητής ταυτίζεται διακριτικά με τους πόθους, τις προσδοκίες ή τους φόβους της Βρυώνης) και ονειρικές (καλύτερα είναι να πω ψευδαισθητικές) αποδόσεις ή παραστάσεις. Αν συνταιριάξουμε αυτό το ήδη περίπλοκο ψηφιδωτό με τα ψήγματα ιστορικής τοιχογραφίας του δεύτερου χρονικού επιπέδου του βιβλίου, καθώς και με τη γενικότερη ικανότητα του συγγραφέα να καταφεύγει συχνά στον υπαινιγμό, χωρίς σε καμιά περίπτωση να εγκαταλείπει την κυριολεξία, τότε έχουμε αυτομάτως ανά χείρας ένα πολύτροπο, πολυσχιδές και πολλαπλών κατευθύνσεων και απολήξεων μυθιστόρημα, που συνιστά γνήσιο (και, ας το τονίσω, ιδιαιτέρως καλόγουστο) προϊόν της εποχής μας - εποχής ποικιλώνυμων αναμοχλεύσεων και αναδιπλώσεων, αλλά και πολυδαίδαλων συγκερασμών και πειραματισμών, όπου το τελικό αποτέλεσμα κρίνεται πάντα από τη δυνατότητα του συγγραφέα να ελέγχει και να τιθασεύει το φύσει εκρηκτικό υλικό του. Κι ως προς αυτό δεν υπάρχει, νομίζω, η ελάχιστη αμφιβολία πως ο Μακ Γιούαν τραβάει με άνεση έναν δρόμο ο οποίος τον οδηγεί χωρίς κανένα εμπόδιο μπροστά - προς μια λογοτεχνία που διασκεδάζει, συγκινεί και ευχαριστεί, δίχως να αγνοεί την προϊστορία της, αλλά και δίχως να βάζει στην άκρη την εσώτερη ανάγκη της για αδιάκοπη έρευνα και ανανέωση.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/10/2002