Έμμονη αγάπη

Ο Τζο σαρανταπεντάρης φυσικός που έχει γίνει πετυχημένος συγγραφέας βιβλίων εκλαικευμένης επιστήμης και η όμορφη νεαρή φιλενάδα του Κλαρίσα, με την οποία συγκατοικεί, ερευνήτρια της ιστορίας της λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο συναντιούνται μετά από ενάμιση μήνα χωρισμού. Μόλις ο Τζο την παραλαμβάνει από το αεροδρόμιο κατευθύνονται σε μια ειδυλλιακή τοποθεσία στους λόφους έξω από την Οξφόρδη για να γιορτάσουν την επανασύνδεσή τους. Μπροστά στα μάτια τους, όμως διαδραματίζεται ένα τραγικό συμβάν: ένα αερόστατο μ' ένα δεκάχρονο αγόρι μέσα στο καλάθι του παρασύρεται από τον άνεμο. Ο χειριστής από κάτω προσπαθεί να συγκρατήσει το αερόστατο από το σχοινί. Ο Τζο κι οι άλλοι τέσσερις άντρες που βρίσκονται τυχαία εκεί κοντά τρέχουν για να βοηθήσουν και πιάνονται από τα σχοινιά του αερόστατου για να το κατεβάσουν με το βάρος τους. Κάποια στιγμή όμως ο ένας αφήνει και τα δικά τους. Μένει μόνο ένας, που δεν προλαβαίνει και παρασύρεται ψηλά, κρεμιέται κατακόρυφα για λίγα δευτερόλεπτα κι ύστερα γκρεμίζεται στο έδαφος και σκοτώνεται. Αυτή είναι η μια τραγωδία, με τις ενοχές που δημιουργεί στον ήρωα, πως θα μπορούσε να αποτρέψει το ατύχημα αν δεν είχε αφήσει το δικό του σχοινί. Μα η ιστορία έχει και ένα δεύτερο σκέλος: ένας απ' τους παριστάμενους ο εικοσιοκτάχρονος άνεργος Τζεντ νομίζει λαθεμένα από μια ανταλλαγή βλεμμάτων και τις λίγες ανθρώπινες κουβέντες των δραματικών εκείνων στιγμών, ότι ο Τζο τον έχει ερωτευτεί και ότι θα πρέπει κι εκείνος ν' ανταποκριθεί. Ενα δυστύχημα λοιπόν, με αερόστατο στην αγγλική ύπαιθρο γίνεται αφορμή να γεννηθεί μια παράξενη σχέση ανάμεσα σε δύο άντρες. Ο ένας, εντελώς αυθαίρετα και παράλογα, θεωρεί ότι βρήκε στο πρόσωπο του άλλου τον απόλυτο πλατωνικό έρωτα. Κι ο άλλος, προσπαθώντας να το αποφύγει, κινδυνεύει να διαλύσει το στέρεο δεσμό του με την κοπέλα που πραγματικά αγαπά.


Σχέσεις αγάπης σε δύο επίπεδα-το φυσιολογικό και το αρρωστημένο- δίνουν μάχη για επικράτηση. Λεπτή ανάλυση της ανθρώπινης ψυχολογίας και φιλοσοφικές σκέψεις για τη ζωή βρίσκουν την ευκαιρία να πλεχτούν στη γοητευτική αφήγηση και να μας δώσουν ένα ολοκληρωμένο μυθιστόρημα, που συναρπάζει τον αναγνώστη.



Ενα αερόστατο πέφτει σε αγγλικό αγρό και ανδρες άγνωστοι μεταξύ τους επιχειρούν να σώσουν το αγόρι που βρίσκεται μέσα. Η τραγωδία που ακολουθεί δένει τις μοίρες τους για πάντα. Στο επίκεντρο της αφήγησης ένας νεαρός άνδρας, ο οποίος ερμηνεύει λάθος τα σημεία για να πάρει τα μηνύματα που εκείνος θέλει από το αντικείμενο του έρωτά του, έναν δεσμευμένο άνδρα. Με θαυμαστή μαεστρία, ο συγγραφέας ­ ο οποίος πήρε πέρυσι το βραβείο Μπούκερ για το μυθιστόρημα Αμστερνταμ ­ φθάνει στα βάθη της ψυχής των προσώπων που περιγράφει και παραδίδει ένα πολυεπίπεδο ανάγνωσμα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, στα περίφημα λογοτεχνικά μαθήματα που έδωσε σε αμερικανικά πανεπιστήμια από το 1941 ως το 1958, μιλούσε συχνά για το «πάθος του επιστήμονα και την ακρίβεια του λογοτέχνη». Ο μεγάλος ρώσος συγγραφέας πίστευε ότι ένα μυθιστόρημα μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό όταν δημιουργεί έναν κόσμο καινοφανή και πλούσιο σε λεπτομέρειες· διακήρυττε ότι το ολοκληρωμένο λογοτεχνικό κείμενο οφείλει να είναι κάτι ανώτερο από ένα απλό άθροισμα των επί μέρους συστατικών στοιχείων του και απαιτούσε από τον μυθιστοριογράφο να ασκεί τη μνήμη, τη φαντασία και το καλλιτεχνικό αισθητήριο του αναγνώστη. Με άλλα λόγια, κύριο μέλημα κάθε συγγραφέα πρέπει να είναι το ευφάνταστο διανοητικό παιχνίδι που στήνει στον αναγνώστη του. Αντίθετα, η υπερφόρτωση των μυθιστορημάτων με κοινότοπες περιγραφές της κοινωνικής συγκυρίας και με χονδροειδείς ηθικές επιταγές τα αποδυναμώνει και τα κάνει βραχύβια. Αυτές τις προγραμματικές αρχές φαίνεται να τις συμμερίζεται και ο Ιαν Μακ Γιούαν, αφού τις έχει εφαρμόσει άριστα στο μυθιστόρημά του Εμμονη αγάπη (αγγλική έκδοση 1997).

Η Εμμονη αγάπη αρχίζει παράδοξα και συνεχίζεται με πλήθος ανατροπών. Ο Τζο Ρόουζ έχει κάποιες επιδόσεις στις θετικές επιστήμες και παρατηρεί τον κόσμο που τον περιβάλλει με βλέμμα εντομολόγου. Η Κλαρίσα Μέλον διδάσκει φιλολογία στο πανεπιστήμιο και λατρεύει τον ποιητή Κιτς. Ο Τζο και η Κλαρίσα είναι ένα ταιριαστό ζευγάρι που πηγαίνει για πικ νικ στην αγγλική εξοχή. Και οι δύο γίνονται μάρτυρες ενός πολύ αλλόκοτου ατυχήματος με αερόστατο που οδηγεί στον θάνατο ενός γενναίου άντρα. Σε αυτό το δυσάρεστο γεγονός με την αιματηρή κατάληξη εμπλέκονται αρκετοί περαστικοί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο Τζεντ Πάρι, ένας νεαρός θρησκόληπτος με ιδιόρρυθμο ψυχισμό.

Οταν το ζεύγος γυρίζει στο σπίτι του, ο Τζο δέχεται ένα τηλεφώνημα και διαπιστώνει κάτι παράλογο: ο Τζεντ Πάρι τον έχει ερωτευθεί κεραυνοβόλα. Τις επόμενες ημέρες οι τηλεφωνικές παρενοχλήσεις θα πυκνώσουν και γρήγορα θα αντικατασταθούν από στενές παρακολουθήσεις και φλογερές επιστολές. Κάθε φράση αυτών των ερωτικών γραμμάτων αποκαλύπτει ότι ο Τζεντ Πάρι έχει δώσει στην ερωτομανία του ένα μεταφυσικό, παρανοειδές περιεχόμενο.

Ο Τζο έχει κάθε λόγο να ανησυχεί και στρέφεται στην Κλαρίσα για βοήθεια. Η σύντροφος της ζωής του όμως τον αντιμετωπίζει με καχυποψία. Στην αρχή αμφιβάλλει για το αν ο ουρανοκατέβατος νεαρός έχει προβεί σε οποιασδήποτε μορφής παρενόχληση. Επειτα, όταν ρίχνει μια ανόρεχτη ματιά στα ερωτικά γράμματα, παρατηρεί ότι ο γραφικός χαρακτήρας του Πάρι θυμίζει έντονα αυτόν του Τζο. Το επόμενο λογικό βήμα είναι η προσφυγή στην Αστυνομία, αλλά και πάλι λύση δεν δίνεται. Ο επιθεωρητής Λίνλεϊ λέει στον Τζο ότι τα ερωτικά γράμματα δεν περιέχουν απειλές ή ύβρεις και γι' αυτό δεν αρκούν για να ασκηθεί δίωξη στον Πάρι. Ο επιθεωρητής Γουάλας ακούει συγκαταβατικά τις καταγγελίες του Τζο και ύστερα του προτείνει ένα Προζάκ. Τελικά, τι συμβαίνει με τον Τζο Ρόουζ; Ποιος έχει δίκιο; Αυτός ή οι πολλοί;

Οπως είναι φανερό, η πλοκή του μυθιστορήματος έχει όλα τα γνωρίσματα του θρίλερ. Ο Ιαν Μακ Γιούαν, όμως, αν και είναι γνώστης του είδους, δεν κόπτεται και τόσο για το αν θα προκαλέσει αγωνία στους αναγνώστες. Περισσότερο τον ενδιαφέρει να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες του θρίλερ για να υπονομεύσει, με τρόπο χειρουργικό και αλύπητο, τους ήρωές του. Τα παραδείγματα μέσα από την Εμμονη αγάπη είναι άφθονα. Ο Τζο Ρόουζ μπορεί να έχει σφαιρική μόρφωση και εξαιρετικές αναλυτικές ικανότητες, αλλά είναι τραχύς και αλύγιστος απέναντι στους φτωχούς τω πνεύματι, δηλαδή σε όσους δεν μπορούν να κατανοήσουν τα κλειστά διανοητικά συστήματά του. Η Κλαρίσα είναι γλυκομίλητη, τρυφερή, ευαίσθητη, αλλά στην πορεία αποδεικνύεται ότι αμφισβητεί την ψυχική υγεία του Τζο επειδή τον θεωρεί κατώτερό της. Η σύζυγος ενός μεσηλίκου, του άντρα που σκοτώθηκε ηρωικά στο ατύχημα με το αερόστατο, κλαίει υστερικά μόνο και μόνο επειδή υποψιάζεται ότι ο μακαρίτης είχε ερωμένη. Ο Τζεντ Πάρι, ο μόνος ήρωας του βιβλίου που είναι ικανός να αγαπήσει ανεπιφύλακτα, το κάνει με έναν τρόπο που προκαλεί στους άλλους άγχος και απέχθεια.

Απώτερος σκοπός αυτής της διαρκούς υπονόμευσης είναι η ανατίναξη κάθε βεβαιότητας που μπορεί να έχουν οι αναγνώστες για την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνικές σχέσεις. Μοχλός γι' αυτές τις επιδιώξεις του Μακ Γιούαν είναι κυρίως ο χαρακτήρας του Τζο Ρόουζ. Ο Τζο γράφει άρθρα για τη θεωρία του χάους, για την ισχύ του δαρβινισμού, για τα στρώματα του εγκεφάλου, για τη ραδιοαστρονομία και τη σύγχρονη ψυχιατρική, αλλά η τριβή του με τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρό του είναι ελάχιστη. Είναι ένας άνθρωπος μονολιθικός, ευάλωτος μπροστά στο απρόβλεπτο ­ δεν μπορεί να διανοηθεί πώς συμβιβάζονται τα μεγάλα καλλιτεχνικά επιτεύγματα και οι κομψές επιστημονικές θεωρίες με τη μαζική άγνοια, την παράλογη βία και την ομαδική παράκρουση. Η επιστημοσύνη του Τζο όμως και ο ακραιφνής ορθολογισμός του δεν μπορούν να τον απαλλάξουν από την ανθρώπινη βαρβαρότητα, που είναι πάντα έτοιμη να ξεχυθεί σαν λάβα.

Στην Εμμονη αγάπη ο Μακ Γιούαν θέτει υψηλούς στόχους και τα καταφέρνει περίφημα. Τίποτε σε αυτό το μυθιστόρημα δεν είναι αφημένο στην τύχη: κάθε λέξη εκφράζει με ακρίβεια το επιδιωκόμενο νόημα, κάθε ήρωας μιλάει με τη δική του φωνή, κάθε επιστημονική άποψη που αναφέρεται στο βιβλίο είναι καλά εμπεδωμένη από τον συγγραφέα, κάθε κεφάλαιο αρχίζει και τελειώνει με έναν τρόπο που μοιάζει να είναι ο καλύτερος δυνατός. Η Εμμονη αγάπη (που μεταφράστηκε αρκετά καλά από την Ελλη Εμκε) ανήκει σίγουρα στα κορυφαία βιβλία της δεκαετίας του '90.



Μιχάλης Μιχαηλίδης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-09-1999