Φρόυντ και Ντοστογιέφσκι, από το φόβο στην αγάπη

Το τρίτο αυτό βιβλίο της σειράς «Ψυχολογία της Θρησκείας» αποτελεί κριτική της θεωρίας του Φρόυντ, σύμφωνα με το «οιδιπόδειο σύμπλεγμα», για την επιληψία του Ντοστογιέφσκι ως σύμπτωμα νεύρωσης (υστερική επιληψία) εξαιτίας της ενοχής που ένιωθε για τις πατροκτονικές του τάσεις. Την ίδια ενοχή που ένιωθε και ο ήρωάς του Ντμίτρι στο τελευταίο του έργο Αφελφοί Καραμάζοφ.
Το ζήτημα όμως είναι: Μπορεί να εξηγηθεί, με βάση το «οιδιπόδειο», η ενοχή του Ντοστογιέφσκι για το φόνο του πατέρα του; Κι ακόμα περισσότερο, η καταγωγή της θρησκείας; Η ενοχή δηλαδή που ένιωσε ο πρωτόγονος για το φόνο του αρχέγονου πατέρα και ο φόβος της τιμωρίας για την ενοχή του αυτή; Ένας φόβος που μετατράπηκε αργότερα από ανάγκη για εξιλέωση σε αγάπη προς τον πατέρα αυτό, με την εξύψωσή του σε Θεό; Είναι λοιπόν ο φόβος, ο ενοχικός φόβος, που ανάγκασε τον πρωτόγονο να επινοήσει το Θεό; Ή είναι η αγάπη, όχι όμως ως προβολή του πατέρα στο Θεό, όπως θέλει ο Φρόυντ, αλλά η αγάπη στην ταύτισή της με τον ίδιο το Θεό, όπως την αντιλαμβάνεται ο Ντοστογιέφσκι; Η αγάπη αυτή που προσέλκυσε τον άνθρωπο κοντά της, ως «primus Amor», αποκαλύπτοντάς του ότι «ο Θεός αγάπη εστίν»;
Η θρησκειοψυχολογική αυτή θεώρηση «από το φόβο στην αγάπη», όμοια με την πορεία που ακολούθησε, μαζί με τον κεντρικό ήρωά του, τον Αλιόσα, ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι στο τελευταίο του βιβλίο, είναι η πορεία έρευνας από τον Φρόυντ στον Ντοστογιέφσκι, από τον ενοχικό φόβο στη λυτρωτική αγάπη, που ακολουθεί και ο καθηγητής Μιχ. Μακράκης στο δικό του βιβλίο. Ένα βιβλίο που γι' αυτό και θα μπορούσε να έχει ως προμετωπίδα: «Η τελεία αγάπη έξω βάλλει τον φόβον».

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου