Το φανταστικό μουσείο

Αν τα αγάλματα έβρισκαν και πάλι την πρώτη τους ψυχή, τότε από τα μουσεία μας θα υψωνόταν η πιο πελώρια προσευχή που θα είχε ακούσει ποτέ η γη. Αν νιώθαμε τα συναισθήματα που είχαν νιώσει οι πρώτοι θεατές ενός αιγυπτιακού Ομοιώματος ή ενός ρομανικού Εσταυρωμένου, δεν θα μπορούσαμε να τα αφήσουμε στο Λούβρο.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ισως ο μεγαλύτερος έπαινος που αποδόθηκε ποτέ στον Αντρέ Μαλρό να είναι εκείνος του Τζον Λέοναρντ, ο οποίος στον πρόλογο της αμερικανικής επανέκδοσης της Ανθρώπινης μοίρας το 1985 γράφει ότι ο συγγραφέας «εξαφανίστηκε μέσα στα αριστουργήματά του» - και ως αριστουργήματα θα πρέπει να θεωρήσουμε όχι μόνο τα μυθιστορήματα αλλά και τα μεταπολεμικά του έργα, ανάμεσα στα οποία περίοπτη θέση καταλαμβάνει το Φανταστικό μουσείο, και η ογκώδης μελέτη του Οι φωνές της σιωπής. Βεβαίως το Φανταστικό μουσείο λειτουργεί και ως αυτόνομο έργο. Επιτέλους, περίπου 60 χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση κυκλοφορεί και στη γλώσσα μας.



Ενας μυθικός βίος



Ο Μαλρό τεχνοκριτικός; Υπήρξε και αυτό - αλλά πάνω απ' όλα ήταν συγγραφέας και άνθρωπος της δράσης. Η θυελλώδης ζωή του και η αμφιλεγόμενη σταδιοδρομία του παρακολουθούν ένα έργο που τροφοδοτήθηκε από τη δράση του και ταυτοχρόνως την τροφοδότησε. Οι μεταμορφώσεις, για τις οποίες μίλησε με έναν τρόπο πρωτόγνωρο για την εποχή του, παρακολουθούν τη ζωή του: εμφανίζεται ως νεαρός δανδής στο Παρίσι του Μεσοπολέμου, γράφει τα πρώτα του υπερρεαλιστικά κείμενα, εγκαταλείπει τις σπουδές του και φεύγει για την Ινδοκίνα, όπου συλλαμβάνεται επειδή προσπάθησε να αφαιρέσει τα ανάγλυφα από έναν καμποτζιανό ναό. Πάει στην Κίνα, στην εξεγερμένη Σανγκάη, να βοηθήσει στον αγώνα των κινέζων εργατών.

Επιστρέφει στο Παρίσι, γράφει με βάση την κινεζική εμπειρία του τους Κατακτητές και κατόπιν στα 33 χρόνια του συγκλονίζει την Ευρώπη με το μυθιστόρημά του Η ανθρώπινη μοίρα. Τρία χρόνια αργότερα βρίσκεται στην Ισπανία προσπαθώντας να βοηθήσει τους δημοκρατικούς να φτιάξουν τη δική τους αεροπορία εναντίον του Φράνκο. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής βρίσκεται στις πρώτες γραμμές της αντίστασης εναντίον των Γερμανών, συλλαμβάνεται, του κάνουν εικονική εκτέλεση και τον απελευθερώνουν οι γάλλοι παρτιζάνοι.

Μετά την απελευθέρωση εγκαταλείπει την Αριστερά, από την οποία ήδη είχε αποστασιοποιηθεί εξαιτίας των Δικών της Μόσχας, και γίνεται υπουργός του Ντε Γκωλ. Οι παλιοί του σύντροφοι τον χαρακτηρίζουν «πουλημένο» αλλά ως υπουργός ο Μαλρό άφησε μόνο έργο: δημιούργησε το πρώτο υπουργείο Πολιτισμού στην Ευρώπη, αναβάθμισε τα μουσεία, αναστύλωσε παραδοσιακούς οικισμούς και επί των ημερών του τα Γαλλικά Ινστιτούτα σε όλον τον κόσμο απέκτησαν τεράστια αίγλη.



Μαλρό και Σαρτρ



Η ζωή του ήταν γεμάτη διαζύγια, θανάτους και αυτοκτονίες (συγγενών του και μελών της οικογενείας του). Το ζεύγος Σαρτρ - Μποβουάρ πρωτοστάτησε στην εκστρατεία δυσφήμησης που είχε εξαπολυθεί μεταπολεμικά εναντίον του, τον είπε «πουλημένο», «αστό», «ψεύτη». Αλλά 31 χρόνια μετά τον θάνατο του Μαλρό και 27 μετά τον θάνατο του Σαρτρ όλα σχεδόν τα έργα του πρώτου παραμένουν ζωντανά - και κάποια από αυτά μοιάζουν πιο φρέσκα και πιο προφητικά από τον καιρό που πρωτοδημοσιεύθηκαν, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο και με το έργο του Σαρτρ. «Ακόμη και το υποδειγματικό "Πέρασμα στην Ινδία" του Ε.Μ. Φόρστερ φαίνεται λίγο επαρχιώτικο» (συγκρινόμενο με την Ανθρώπινη μοίρα) λέει ο Εντμουντ Γουίλσον. Και για να θυμηθούμε τον Τζον Λέοναρντ: «Δραματοποιεί τον υπαρξισμό καλύτερα από τα περισσότερα έργα του Καμύ και από τους "Δρόμους της ελευθερίας" του Σαρτρ. Κατανοεί το ζήτημα της τρομοκρατίας. Εξανθρωπίζει τον μαρξισμό. Προαναγγέλλει τον φεμινισμό. Παίρνει στα σοβαρά τον Τρίτο Κόσμο».

Αν ήθελε κανείς να συγκρίνει δύο από κάθε άποψη διαφορετικούς ανθρώπους, θα έλεγε ότι ο Μαλρό ήταν Γάλλος γιατί υπήρξε πρωτίστως Ευρωπαίος ενώ ο Σαρτρ ήταν Παριζιάνος. Ο Σαρτρ στράφηκε στην Αριστερά όταν ο Μαλρό την εγκατέλειπε. Ο Μαλρό κατήγγειλε την αποικιοκρατία από τη δεκαετία του '20, ενώ ο Σαρτρ το έκανε 40 σχεδόν χρόνια αργότερα, την περίοδο της επανάστασης της Αλγερίας. Στην ίδια δεκαετία ο Μαλρό ανακάλυπτε την Κίνα, ενώ και εδώ ο Σαρτρ την ανακάλυπτε ύστερα από τέσσερις δεκαετίες. Για να ακριβολογούμε, ο τελευταίος δεν ανακάλυπτε την Κίνα αλλά τον μαοϊσμό, και μάλιστα κατά την οδυνηρή περίοδο της μορφωτικής επανάστασης.



«Μύριζε» την καλή ζωγραφική



Ο Μαλρό ήταν βουλιαγμένος ως τον λαιμό στην εποχή του, αλλά είχε τη σπάνια ικανότητα να βλέπει πέρα από αυτήν - και έτσι την καταλάβαινε καλύτερα. Μπορεί τα μεγάλα έργα του για τη ζωγραφική και τη γλυπτική να τα έγραψε σε ώριμη ηλικία, αλλά η σχέση του μαζί τους χρονολογείται από τα νεανικά του χρόνια. Ο νεαρός Μαλρό σύμφωνα με τον Ζορζ Μπρακ «μύριζε την καλή ζωγραφική και με τα δυο του ρουθούνια».

Γράφοντας το Φανταστικό μουσείο έφερε στο προσκήνιο ξανά τα ζητήματα που αποτελούν τη μόνιμη προβληματική του: τη μεταμόρφωση, τη μοίρα, το ιερό και το κοσμικό, τον θάνατο και την αθωότητα· θέματα που επανέρχονται για τελευταία φορά στο έσχατο μείζον έργο του, τα Αντιαπομνημονεύματα, όπου το υλικό δεν είναι το έργο των άλλων αλλά η δική του ζωή, μεταμορφωμένη. Στο Φανταστικό μουσείο έχουμε ένα εκπληκτικό επίτευγμα: βρισκόμαστε μπροστά σε μια σύνοδο των τεχνών και των εποχών που τις παρήγαγαν και που περιγράφοντας και αναλύοντάς τες ο συγγραφέας γράφει ένα περιπαθές λυρικό ποίημα σε πρόζα το οποίο είναι και ένας ύμνος του πολιτισμού ως ουσίας της ζωής. Αν σκεφτούμε πως η πρώτη έκδοση του βιβλίου χρονολογείται στα τέλη της δεκαετίας του '40, διαπιστώνουμε έκπληκτοι ότι σε μια εποχή που η κουλτούρα της Ευρώπης είναι φαουστική - αναπόφευκτα, μια και ο μεγάλος πόλεμος ήταν ακόμη πρόσφατος - ο Μαλρό παρουσιάζεται απολλώνιος. Το θέμα του δηλαδή δεν είναι ο χρόνος και η εξαγορά, αλλά το άδειο διάστημα, που το γεμίζει με τις απίστευτες καλειδοσκοπικές συνθέσεις όσων έργων συγκροτούν τον πυρήνα του παγκόσμιου πολιτισμού.



Δαιμονικό ντεκουπάζ ιδεών



Τι είναι όμως το φανταστικό μουσείο; Δεν είναι ένα ίδρυμα αλλά ένα νέο, νοερό οίκημα των Μουσών - με την αρχαιοελληνική έννοια - όπου τα εκθέματα που βρίσκονται διάσπαρτα στα μουσεία και στις συλλογές του κόσμου συνυπάρχουν, διαλέγονται μεταξύ τους και δημιουργούν τον ενιαίο, κυκλικό χρόνο. Στο μουσείο αυτό το μπαρόκ υπάρχει μαζί με το ροκοκό, η ρομανική γλυπτική μαζί με τα έργα της Αναγέννησης, οι τέχνες της Δύσης μαζί με τα έργα της κάποτε αποκαλουμένης «βαρβαρικής» αισθητικής της Ανατολής.

Για να επιτύχει τούτη την απαράμιλλης γοητείας σύνθεση ο Μαλρό εφάρμοσε στην αφήγησή του ένα δικής του επινόησης διανοητικό μοντάζ και ένα δαιμονικό ντεκουπάζ ιδεών που η καθεμία από μόνη της είναι ένας κόσμος - και όλες μαζί ένα απίθανο σύμπαν. Η αίσθηση του μνημειώδους κυριαρχεί και εδώ, όπως και σε όλο το έργο του Μαλρό, που διακρίνεται από μιαν ηρωική στάση απέναντι στη ζωή και ιδίως από μια θέληση αντίστασης απέναντι στο σιδερένιο χέρι της μοίρας. Σε μια μέτρια και αντιηρωική εποχή που δεν αποδέχεται την ιδέα των μορφών, την κυριαρχία ή τη δύναμη της επιβολής τους, έργα σαν το Φανταστικό μουσείο αναμφίβολα κάνουν, όπως λέμε, τη διαφορά.

Το Φανταστικό μουσείο είναι ένα από τα πέντε σημαντικότερα βιβλία που κυκλοφόρησαν εφέτος στα ελληνικά. Η έκδοσή του για ποικίλους λόγους εκκρεμούσε επί χρόνια. Περιλαμβάνει έναν εξαίρετο πρόλογο του Ντένη Ζαχαρόπουλου, ίσως τον ωραιότερο που ο γράφων έχει διαβάσει σε παρόμοια βιβλία. Ας ελπίσουμε ότι και το μνημειακό του έργο Οι φωνές της σιωπής θα εκδοθεί σύντομα και αυτό στη γλώσσα μας.



ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 08/07/2007