Ο μύθος της μηχανής Ι

Το βιβλίο αυτό προσπαθεί να εξηγήσει τις δυνάμεις που έχουν διαμορφώσει την τεχνολογία από τους παλαιολιθικούς χρόνους έως σήμερα και ολοένα περισσότερο διαμορφώνουν τον σημερνικό άνθρωπο. Αντί να ξεκινήσει από τα προβλήματα της γενιάς μας, ο Μάμφορντ ανατρέχει στην καταγωγή της ανθρώπινης κουλτούρας· αλλά δεν δέχεται ότι ο άνθρωπος ξέφυγε από τη ζωική κατάσταση επειδή χρησιμοποιούσε εργαλεία και κατέκτησε τη φύση· απεναντίας, απορρίπτει με ισχυρά επιχειρήματα την άποψη αυτή. Δείχνει ότι τα ίδια τα εργαλεία δεν αναπτύχθηκαν, και δεν θα μπορούσαν να αναπτυχθούν, αν δεν είχε προηγηθεί μια πιο σημαντική σειρά εφευρέσεων στο τελετουργικό, τη γλώσσα και την κοινωνική οργάνωση.
Έτσι, αρχίζει μια ολόκληρη σειρά ριζικών επανερμηνειών, που βασίζονται σε καινούργια έρευνα των αρχαίων και νεότερων πηγών για την ανάπτυξη του ανθρώπου: την πρώιμη ζωή του, την εξημέρωσή του, τη χρήση ισχύος σε μεγάλη κλίμακα κατά τις απαρχές του πολιτισμού και την ανάπτυξη περίπλοκων μηχανισμών κατά τον Μεσαίωνα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι σχεδόν κοινώς αποδεκτό πως η σημασία και η διάρκεια ζωής μερικών βιβλίων είναι ανεξάρτητη από τη συγκυρία στην οποία αυτά γράφονται, διαδίδονται και αποκτούν αναγνώστες. Υπάρχουν όμως και βιβλία που, παρότι η αξία τους υπερβαίνει τη συγκυρία, πολλές φορές, αυτή η τελευταία τούς δίδει ακόμη μεγαλύτερη αξία. Το παρουσιαζόμενο δίτομο έργο, το οποίο γράφτηκε πριν από 35 χρόνια, ξεπερνά τη συγκυρία ενώ ταυτόχρονα ταράσσει τις βεβαιότητές της. Ο αναγνώστης του έργου, όσο περισσότερο διεισδύει σ' αυτό θα αισθάνεται πως κρατά στα χέρια του (ας μας επιτρέψουν οι ακραιφνείς υποστηρικτές της καθαρής τέχνης αυτή την έκφραση) ένα έργο τέχνης του επιστημονικού λόγου, εμπνευσμένο από μιαν υπέρμετρη αγάπη για τον άνθρωπο.

Ο Αμερικανός στοχαστής Λιούις Μάμφορντ (1895-1990) δύσκολα θα μπορούσε να χωρέσει στους στενούς τοίχους τού ενός ή του άλλου επιστημονικού παραδείγματος, της μιας ή της άλλης εξειδίκευσης. Εξάλλου ο ίδιος, σε όλο το πολυσήμαντο έργο του, στρέφει ακατάπαυστα τα πυρά του κατά της αυστηρής επιστημονικής εξειδίκευσης, ως ανασταλτικού παράγοντα στην, κατ' ουσία, ανθρωπιστική αποστολή της επιστήμης. Ο Μάμφορντ, όπως φαίνεται και από άλλα σημαντικά του έργα που επίσης έχουν εκδοθεί από τις εκδόσεις «Νησίδες», κινείται άνετα στο χώρο της εθνολογίας, της ανθρωπολογίας, της ιστορίας, της θρησκείας και της κοινωνιολογίας. Ταυτοχρόνως όμως υπερβαίνει αυτούς τους διαχωρισμούς και δίνει ένα απόλυτο αντι-παράδειγμα στο παράδειγμα του σύγχρονου τεχνοκράτη-ευρωκράτη, του κατακερματισμένου και περιορισμένου από το άχθος των εξειδικεύσεων και απο-ειδικεύσεων, για τον οποίο όλα τα ανθρώπινα είναι ξένα ή άνευ σημασίας.

Η ανάγνωση αυτού του έργου σε εποχές κυριαρχίας των ανοησιών της μετανεωτερικής «πολιτικής καθαρότητας» και της «πολυπολιτισμικότητας» παρουσιάζεται σαν ασφαλές λιμάνι για τη μεταφορά των ανθρωπιστικών αξιών. Σ' αυτό το λιμάνι διακινούνται φορτία γεμάτα με τις αξίες της έμπνευσης, της ελευθερίας της πράξης, της εναλλαγής θέσεων και ρόλων, της δημιουργικότητας και αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου και όχι αυτές που, χωρίς αντίλογο, μερικοί σήμερα μας παρουσιάζουν ως αυταπόδεικτες αξίες του δυτικού πολιτισμού, όπως είναι ο ανταγωνισμός και η τεχνολογική καινοτομία. Ο Μάμφορντ συνδυάζει την ταχύτητα αθλητή μικρών αποστάσεων με τη σοφία με την οποία πρέπει να κινείται ο αθλητής αντοχών, για να διατρέξει στους δύο τόμους την ιστορία της σχέσης του ανθρώπου με την τεχνολογία και τους λόγους για τους οποίους η τελευταία, αν και δημιούργημα του ανθρώπου, συμβάλλει στην αποδυνάμωση του δημιουργού της.



Η πρώτη μεγαμηχανή



Στον πρώτο τόμο ο συγγραφέας ξετυλίγει το νήμα που περνά μέσα από τους δρόμους που διήνυσε ο πρωτόγονος άνθρωπος για να υπερβεί τη ζωική του κατάσταση. Σ' αυτό το πλαίσιο, το τελετουργικό, οι συμβολισμοί και το όνειρο αποτέλεσαν τα υποκατάστατα της κουλτούρας πριν να τη διαμορφώσουν. Τα γλωσσικά σύμβολα, τα αισθητικά σχέδια, η κοινωνικώς μεταδιδόμενη γνώση και όχι τα εργαλεία διαμόρφωσαν τον άνθρωπο. Με προσεκτικά βήματα παρακολουθεί την εμφάνιση του συλλεκτικού τύπου κοινωνίας, που αποτέλεσε την πρώτη οργανωμένη κοινωνία. Η έρευνα και η συλλογή αποτελεί το πρελούδιο στην ανάπτυξη της γεωργίας και της μεταλλουργίας. Ο άνθρωπος-ερευνητής προηγείται του κατασκευαστή κυνηγετικών όπλων. Σ' αυτό το σημείο τονίζει τη σημασία του κήπου, κάτι που σ' αυτή τη φάση συνέβαλε στον κυρίαρχο ρόλο της γυναίκας-μητέρας.

Η μετάβαση στον πολιτισμό η οποία συνέβη κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ. οφείλεται, κατά τον συγγραφέα όχι σε κάποιες τεχνικές εφευρέσεις και βελτιώσεις, αλλά αντιθέτως σε σημαντικούς ψυχοκοινωνικούς μετασχηματισμούς που προηγήθηκαν και δημιούργησαν ένα νέο είδος κοινωνικής οργάνωσης, η οποία στηριζόταν στην ανακάλυψη της ισχύος. Ο συγγραφέας όμως δεν τροφοδοτεί με επαρκείς αποδείξεις την επιχειρηματολογία του για τους λόγους εμφάνισης στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία του Συστήματος της Ισχύος ή αλλιώς της λεγόμενης ιεροβασιλείας.

Η υποταγή του ανθρώπου στην εξουσία του Συστήματος της Ισχύος διαμορφώνει αυτό που ο Μάμφορντ χαρακτηρίζει ως ανθρώπινη μεγαμηχανή. Είναι αυτή η μεγαμηχανή που με ανθρώπινες θυσίες και καταπίεση δημιούργησε τα τεχνολογικά επιτεύγματα των πυραμίδων, των φραγμάτων και των αρδευτικών έργων. Η εκμηχάνιση του ανθρώπου, υπό την εξουσία του μονάρχη και των στυλοβατών αυτής της εξουσίας του ιερατείου, της γραφειοκρατίας και της στρατοκρατίας, προηγείται της εκμηχάνισης των μέσων εργασίας.

Στον δεύτερο τόμο ο συγγραφέας ξεκινά την ανάλυσή του μέσα από την κριτική περιγραφή του κόσμου των νέων εξερευνήσεων και ανακαλύψεων που συνέβησαν κατά τον 15ο αιώνα και μέσα από την κριτική των απόψεων στοχαστών όπως ο Γαλιλαίος, ο Ντεκάρτ, ο Νεύτωνας και άλλων μεταγενέστερων. Ο Μάμφορντ υποστηρίζει πως ο Μεσαίωνας δεν αποτελεί μια σκοτεινή περίοδο της ανθρωπότητας. Αντιθέτως, το μεσαιωνικό σύστημα της πολυτεχνικής παράδοσης δημιουργούσε ασφαλέστερες συνθήκες για την ανάπτυξη του ανθρώπου μέσα από την εργασία του απ' ό,τι το εμφανιζόμενο κατά τον 16ο αιώνα καπιταλιστικό σύστημα της εξειδίκευσης, της απολυτοποίησης της μηχανής και του διαχωρισμού του υποκειμένου από το αντικείμενο. Θα προσθέταμε επίσης, πως αυτός άλλωστε ο διαχωρισμός αποτέλεσε, μέσω της περιβόητης λενινιστικής θεωρίας της αντανάκλασης, τον ιδεολογικό μηχανισμό νομιμοποίησης του σοβιετικής έμπνευσης ολοκληρωτισμού.



Το «Πεντάγωνο της ισχύος» και η σύγχρονη μεγαμηχανή



Ο μετασχηματισμός από την πολυτεχνική σε μια ομοιόμορφη μονοτεχνική κοινωνία σήμανε και το πέρασμα από την οικονομία που στηρίζεται στην παραγωγή περιορισμένων αγαθών σε μια οικονομία ισχύος, που συμβολίζεται και εστιάζεται στο χρήμα και που, παρότι μειώνει το χρόνο εργασίας, δημιουργεί ένα ασφυκτικό κλίμα αλλοτρίωσης κατά τη διάρκειά της.

Ο συγγραφέας με μεθοδικό τρόπο, αλλά και με συναρπαστική γλώσσα που καθόλου δεν θυμίζει ένα εσωτερικό επιστημονικίζοντα λόγο, περιγράφει τις διαδικασίες που μετατρέπουν το «μύθο της Μηχανής» στο σημερινό «Πεντάγωνο της Ισχύος». Οργανωμένη πολιτική ισχύς, ιδιοκτησία, παραγωγικότητα, δημοσιότητα και χρήμα αποτελούν τις συνιστώσες αυτού του συστήματος ισχύος. Αυτό αποτελεί τη σύγχρονη μεγαμηχανή, η οποία σταδιακά μειώνει το ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα για χάρη των μηχανικών και ηλεκτρονικών συνιστωσών, ενώ καταργεί τους όποιους χρονικούς και χωρικούς διαχωρισμούς. Σ' αυτό το σύστημα καταργείται η υποκειμενικότητα, ενώ η αναπαραγωγή του στηρίζεται στους συνεχείς πολέμους. Στη θέση των πυραμίδων τοποθετούνται οι διαστημικοί και πυρηνικοί σταθμοί, ενώ τον μουμιοποιημένο Φαραώ αντικαθιστά επάξια η μούμια του Λένιν.

Υπάρχουν δυο τρόποι ανάγνωσης της κριτικής που ασκεί ο Μάμφορντ στο σύστημα ισχύος. Η κριτική του κατά της μετατροπής της επιστήμης σε θεραπαινίδα της τεχνολογίας, η κριτική της προόδου, των καινοτομιών και, κυρίως, η έκκλησή του υπέρ της παράδοσης θα μπορούσε να διαβαστεί ως ένα μήνυμα υπερσυντηρητικό και κατά βάθος αντιδραστικό, ίσως και ως ένα Μανιφέστο κατά του εκσυγχρονισμού. Οφείλουμε να παραδεχτούμε πως σε πολλά σημεία το πάθος της γραφής του νομιμοποιεί και μονομερείς τέτοιες ερμηνείες.

Αυτές όμως οι ερμηνείες, σε τελική ανάλυση, προδίδουν αδυναμία κατανόησης του βαθύτερου μηνύματος που επιθυμεί να στείλει ο συγγραφέας ή παρανόηση της πραγματικής διάστασης της νεωτερικότητας και του εκσυγχρονισμού. Ο συγγραφέας δεν υποβάλλει σε κριτική τη χρήση της τεχνολογίας και την ανάγκη εκσυγχρονισμού των κοινωνιών, ταυτόχρονα δεν διστάζει να συγκρίνει και να αξιολογεί πολιτισμικές και τεχνολογικές παραδόσεις, αλλά και δεν σταματά να διακηρύσσει πως κάθε καινοτομία δεν μπορεί να γίνεται δεκτή χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικές της επιπτώσεις. Δεν καταδικάζει την ιδέα της προόδου, την οποία θεωρεί μια αρχικά απελευθερωτική ιδέα, αφού είναι αυτή που αποτίναξε τις σκουριασμένες αλυσίδες που είχαν αλυσοδέσει το ανθρώπινο πνεύμα, ούτε βεβαίως αρνείται το ρόλο της επιστήμης. Αυτό που αμφισβητεί είναι πως κάθε επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος συνοδεύεται από δεδομένα οφέλη για τον άνθρωπο. Αναφορικά με το σεβασμό προς την παράδοση, αυτή γι' αυτόν δεν νοείται ως ένας μηχανισμός επαναληπτικών και επιβαλλόμενων άνωθεν λειτουργιών, αλλά ως διαδικασία, η οποία ενσωματώνει στο παρόν μόνον εκείνες τις αποκτηθείσες στο παρελθόν γνώσεις που εξακολουθούν να διατηρούν την ισχύ τους. Δεν πέφτει έτσι στην παγίδα να προτείνει τις καινοτομίες, που αποτελούν την κρίσιμη αιτία για την κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, ως φάρμακο για τη θεραπεία του. Εδώ όσο και να φαίνεται περίεργο, ακολουθώντας φαινομενικά αντίθετη πορεία, συναντά τον Μαρξ του «Κεφαλαίου».

Σε τελική ανάλυση, το μήνυμα που στέλνει είναι πως δεν μπορεί ο δημιουργός άνθρωπος να εκλαμβάνεται ως κάτι κατώτερο της δημιουργίας του, τμήμα της οποίας είναι τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Ενώ κομίζει επίσης ένα μήνυμα αισιοδοξίας, αφού στον «Επίλογο» αναζητεί τους τρόπους για την αμφισβήτηση του «Πεντάγωνου της Ισχύος» και την προαγωγή της πραγματικής ζωής. Αξίζει συγχαρητήρια ο εκδότης και μεταφραστής Βασίλης Τομανάς για την επιλογή του και το αναληφθέν ρίσκο να προσφέρει στο ελληνικό κοινό αυτό το έργο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/02/2006