Ο κόσμος γύρω γύρω

Ο Κλάους και η Έρικα Μαν, τα τρομερά παιδιά του διάσημου συγγραφέα, περιγράφουν με νεανική χάρη αλλά και με πολύ κριτικό μάτι τις εμπειρίες τους από ένα ταξίδι γύρω από τη γη, τις εντυπώσεις τους από τα ήθη και τα έθιμα της Αμερικής και της Ασίας, τις συναντήσεις τους με προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών, όπως ο Έμιλ Λούντβιχ και ο Άπτον Σινκλαίρ, και ειδικά της 7ης Τέχνης.

Η Γκρέτα Γκάρμπο, ο Ραμόν Νοβάρο, ο Αντόλφ Μανζού, η Πόλα Νέγκρι, ο Κόνραντ Φάιτ, η Κλάρα Μπόου, ο σκηνοθέτης Μούρναου και πολλά άλλα μυθικά πρόσωπα παρελαύνουν μέσα από ένα λογοτεχνικό Σάνσετ Μπουλβάρ δίνοντας στον αναγνώστη μια φαντασμαγορική εικόνα από το Χόλυγουντ του μεσοπολέμου. Με ανάλογη οξυδέρκεια και χιούμορ σκιαγραφούν την εξωτική Χαβάη, τη μυστηριώδη Άπω Ανατολή και προβάλλουν μια ζωντανή εικόνα της κομμουνιστικής Μόσχας.

Όμως η γοητεία του βιβλίου έγκειται κυρίως στην άμεση και αυθόρμητη αλλά ταυτόχρονα διεισδυτική παρατηρητικότητα των συγγραφέων, που την εκφράζουν ανέμελα «με όλο το θράσος της νεότητας» όπως σχολίασε ένας κριτικός. Ο Κλάους Μαν εκείνη την εποχή ήταν εικοσιενός ετών και η Έρικα Μαν εικοσιδύο.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι δυο ακατάβλητοι πρέσβεις της κουλτούρας που εν έτει 1927 πραγματοποιούν ένα πολύμηνο ταξίδι γύρω από τον κόσμο, δεν είναι άλλοι από τους βλαστούς του Τόμας Μαν: η πρωτότοκη Ερικα και ο Κλάους Μαν, είκοσι δύο και είκοσι ενός ετών, αντίστοιχα. Ακρατα φιλοπερίεργοι στο ραντεβού τους με τον κόσμο, εξοπλισμένοι, όπως ειπώθηκε, με λογοτεχνικές αναφορές για κάθε περίσταση αλλά και με μια ελεγχόμενη ανευλάβεια προς τα πάντα -και προς τον εαυτό τους-, οι δυο νέοι ξεφορτώνονται τις έγνοιες που είχαν συσσωρευτεί στη ζωή τους στη Γερμανία για να ριχτούν, σαν από παρόρμηση, στην παραζάλη αυτού του ταξιδιού.

Παρά τις δυσκολίες στις προσωπικές τους σχέσεις, πίσω στην πατρίδα έχουν ήδη διεκδικήσει επάξια μια θέση στον χώρο της τέχνης, γράφοντας και ανεβάζοντας από κοινού το θεατρικό «Επιθεώρηση για Τέσσερις», ενώ δύο χρόνια νωρίτερα ο Κλάους είχε εκδώσει το «Ο ευλαβικός χορός», ένα από τα πρώτα γερμανικά μυθιστορήματα για την ομοφυλοφιλία, που επέσυρε τη μήνιν του Λουθηρανού πατρός Μαν. Η Ερικα, από τη μεριά της, ερωτοτροπεί με την αρραβωνιαστικιά του αδελφού της, ούσα η ίδια παντρεμένη με κάποιον για τον οποίο ενδιαφέρεται ιδιαίτερα ο Κλάους.

Αυτού του τύπου τις περιπλοκές ο αναγνώστης μόλις ίσως που τις υποψιάζεται φευγαλέα, από την κάπως υπερβολικά ανέμελη, σχεδόν επιπόλαιη, βιασύνη της αναχώρησης για ένα ταξίδι «που είμαστε ικανοί να το χάσουμε από αμέλεια, ενώ τόσο πολύ το θέλουμε». Δεν είναι, ωστόσο, καθόλου δυσδιάκριτη η αύρα του προνομίου που αποπνέουν οι ογκώδεις αποσκευές (συν το ακορντεόν!), οι φωτογραφήσεις και τα αποχαιρετιστήρια τραγούδια του κόσμου, που συνοδεύουν τον Κλάους και την Ερικα στο πλοίο το οποίο θα τους φέρει στην Αμερική για μια σειρά διαλέξεων πάνω στη γερμανική λογοτεχνία.

Οι σχολιαστές του βιβλίου εξαίρουν το συνδυασμό οξυδέρκειας και αυθορμητισμού των δύο συγγραφέων και τις απολαύσεις μιας πρόζας που είναι ταυτόχρονα διεισδυτική και περιπαικτική. Αυτά ισχύουν τόσο για τα συνοπτικά σκίτσα των ανθρώπων που συναντούν (επώνυμους αλλά κι εξίσου υπέροχους ανώνυμους), όσο και για τους καθαρά γηγενείς θεσμούς τους οποίους γεύονται με επαγγελματική ευσυνειδησία - από τους αγώνες του αμερικανικού ράγκμπι και τα σφαγεία του Σικάγου μέχρι τις «υπέροχα μουτρωμένες πόρνες» στο Χαρμπίν της Ρωσίας.

Πρόκειται για στοιχεία επάνω στα οποία αξίζει να επεκταθούμε. Το γεγονός, για παράδειγμα, ότι χωρίς να θαμπώνονται από την αίγλη που προηγείται των προσωπικοτήτων που συναντούν, η Ερικα και ο Κλάους προτιμούν να περιμένουν και να κρίνουν ιδίοις όμμασι. Τα δυο αδέλφια δείχνουν να είναι από νωρίς συμφιλιωμένα με την επίγνωση ότι ο κάθε άνθρωπος είναι φτιαγμένος από ετερόκλιτα υλικά, μια αντίληψη που συνέχεια υπεισέρχεται στις περιγραφές τους, όπως, φέρ' ειπείν, η εξής πολύ ενδεικτική, ενός Βρετανού φίλου: «...καλόκαρδος από τη μανία του να αρέσει, ματαιόδοξος και φιλάνθρωπος, bon viveur και ευαίσθητος».

Από την ίδια πρώιμη ωριμότητα τρέφεται και η άρνησή τους να θεωρήσουν οποιαδήποτε φήμη ή περιγραφή δεδομένη, όπως όταν αποφαίνονται για τη Νέα Υόρκη ότι είναι λιγότερο χαρακτηριστικά αμερικανική από ...το Βερολίνο!

«Είναι μια παλιά απάτη πως έχει τόσο ιλιγγιώδη ρυθμό· πρόκειται μόνο για έναν ισχυρισμό που με τα πολλά έγινε πιστευτός. Ξεχνάμε πως βρίσκεται στο γεωγραφικό μήκος της Νάπολης· έχει έναν νότιο, διόλου σοβαρό χαρακτήρα, έχει κάτι το νωθρό, το αναβλητικό, το άπληστο για απολαύσεις».

Εχοντας επισημάνει, έτσι διακριτικά, ότι ένας κυρίαρχος ισχυρισμός μπορεί απλώς να είναι κάτι επάνω στο οποίο συμφωνεί μια οκνηρή πλειοψηφία, πολύ σύντομα οι δυο συγγραφείς επιδεικνύουν και ένα απρόσμενα στιβαρό ηθικό νεύρο, όπως, για παράδειγμα, στην περιγραφή τους ενός κορυφαίου αγώνα πυγμαχίας στο Ολύμπια Χολ του Λος Αντζελες: «Σε κάνει να νιώθεις ντροπή όταν δεν αγαπάς ό,τι αγαπάει ο λαός· δεν νιώθεις ευχάριστα να αισθάνεσαι απ' έξω. Αλλά θα ήταν δειλία να δείχνεις ενθουσιασμό για κάτι μόνο για χάρη του πλήθους, παρ' όλο που εσύ στην πραγματικότητα το βρίσκεις αποκρουστικό».

Αυτή η κριτική τοθέτηση μένει σταθερή απέναντι σε πάμπολλα πολιτιστικά φαινόμενα, από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης της Αμερικής μέχρι το ιαπωνικό κουκλοθέατρο και το μπολσεβίκικο θέατρο προπαγάνδας. Εδώ εντάσσεται, π.χ., και το σχόλιο σχετικά μ' ένα εργοστάσιο ανανά που επισκέπτονται στην ειδυλλιακή Χαβάη: «Σήμερα είναι ήδη δύσκολο να ξεφύγεις από τον πολιτισμό μας, αύριο θα είναι τελείως αδύνατο.» Αντίστοιχα, στην Ιαπωνία, η θέα των Ρίκσα, των ανθρώπων που ζεύονται σαν υποζύγια σε δίτροχα και κουβαλούν επιβάτες, «ενοχλεί όλα τα ευρωπαϊκά ένστικτα».

Η απροκατάληπτη σκέψη και, μαζί, ένα γερά ακονισμένο αισθητικό κριτήριο αποτελούν τις μεγαλύτερες αρετές του βιβλίου. Με την ίδια άνεση που βγάζουν παρατσούκλια στους συνταξιδιώτες τους στο τρένο, τα δυο αδέλφια σχολιάζουν το στάδιο ανάπτυξης της ζωγραφικής στην Αμερική σε σύγκριση με την Ευρώπη. Και, άσχετα με το θέμα τους, καταφέρνουν με την καίρια στίξη του κειμένου τους, ν' ανασύρουν από τα φαινόμενα τις πιο αντιπροσωπευτικές τους πτυχές.

«Ο Κόσμος γύρω γύρω» έχει επαινεθεί για τη νεανική αντισυμβατικότητα, ή ακόμα και το «θράσος» του, πράγμα το οποίο σχεδόν επιβάλλει η σκανταλιάρικη αμεριμνησία των «γαλαζοαίματων» αφηγητών. Τη γενική εντύπωση του βιβλίου τείνουν αναπόφευκτα να διαμορφώσουν επεισόδια όπως εκείνο όπου προσποιούνται τους δίδυμους ή όπου χαρακτηρίζουν έναν λόγιο συνομιλητή τους «τελείως κοντό» ή όπου, με τη μεγαλύτερη ελάν, φλομώνουν κάποιον καχύποπτο πιστωτή στα ψέματα. Τελικά, όμως, η συναισθηματική αμεσότητα του βιβλίου πιάνει τόπο εξαιτίας του βαθιά ρηξικέλευθου πνεύματος που κουβαλούν στις αποσκευές τους δυο άξιοι επίγονοι της ευρωπαϊκής κουλτούρας - και μαζί φορείς μιας δυσοίωνης προσωπικής ιστορίας.

Στην πραγματική ζωή, η επίπονη αποστολή των Ερικα και Κλάους ήταν να διαπραγματευτούν τη δύσκολη προίκα του «Μάγου», όπως αποκαλούσαν τον πατέρα τους (διατηρώντας πάντως κάποια από τα προνόμια που συνδέονταν με το όνομά του). Ισως κάτι από αυτό να καθρεφτίζεται στο μείγμα της πληθωρικότητας με την οποία διαθέτουν τον εαυτό τους στον κόσμο και μιας κριτικής απόστασης από τα πράγματα, η οποία ποτέ δεν τους εγκαταλείπει για πολύ.

Επιπλέον, ας μη θεωρήσουμε τυχαία την απόφαση των Μαν να οργανώσουν το υλικό του ταξιδιού τους υπό το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, επιλογή τόσο ασυνήθιστη που συνεχίζει να ξαφνιάζει μέχρι και την τελευταία σελίδα. (Θα την επαναλάβουν χρόνια αργότερα, το 1939, στο αυτοβιογραφικό «Escape to Life»). Ενα διττό αφήγημα, λοιπόν, που συνδυάζει την ιλαρότητα και την οξύνοια και που η μετάφραση, μαζί με τις πραγματολογικές σημειώσεις του Γ. Δεπάστα, το υπηρετούν με τη δέουσα λιτότητα και σαφήνεια.



ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2007