Η πρηνής θέση του σκοπευτή

Ο Ζ.-Π. Μανσέτ (1942-1995) έγραψε το αριστούργημά του, την Πρηνή θέση του σκοπευτή, το 1981 και μετά σταμάτησε απότομα την εκρηκτική πορεία του στο γαλλικό αστυνομικό μυθιστόρημα, που είχε αρχίσει το 1971 με ρυθμό ένα βιβλίο το χρόνο. Θεωρείται ο επιφανέστερος συγγραφέας του "Neo-Polar", του νέου γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος, που εισήγαγε το στοιχείο της πολιτικής και τους εξωκοινοβουλευτικούς προβληματισμούς του Μάη του '68. Το ποθέτησε στον πυρήνα του έργου του το χάος του κόσμου και την τρέλα των ανθρώπων, με αντιήρωες χαμένους σε μία κοινωνία του πληθωρικού που αντιμετωπίζεται ως μια κοινωνία του άδειου.

Μέγας στυλίστας -τα βιβλία του επαινέθηκαν από πολλούς συγγραφείς όπως οι Τζ. Ελλρόυ, Τζ. Τσάρυν, Π. Ι. Τάιμπο, Ζ. Εσενόζ κ.ά.- στο τελευταίο αυτό βιβλίο του φτάνει σ' ένα μίνιμαλ αποστασιοποιημένο ύφος· αρχίζει και τελειώνει με μια ποιητική παράγραφο και στα ενδιάμεσα ακολουθεί ένα λογοτεχνικό και συναισθηματικό άδειασμα για να περιγράψει το τέλος της αδιέξοδης πορείας ενός πληρωμένου δολοφόνου.

Η έκδοση περιλαμβάνει επίμετρο με κείμενα που προέρχονται από το μεταθανάτιο αφιέρωμα στον Jean-Patrick Manchette του γαλλικού περιοδικού Polar (1997), και βιβλιογραφία (μετάφραση Έφη Γιαννοπούλου).





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ (1942-1995), ο επιφανέστερος εκπρόσωπος του «Neo-polar», του νέου γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος, ο γεννημένος στη Μασσαλία συγγραφέας που εισήγαγε στην πλοκή των έργων του τους προβληματισμούς της εξέγερσης του Μάη του '68, αφού εξέδωσε το 1981 την «Πρηνή θέση του σκοπευτή» σταμάτησε να γράφει (άφησε ατελείωτη την «Πριγκίπισσα του αίματος» που κυκλοφόρησε στη Γαλλία μεταθανατίως). Απολύτως πολιτικό ον, με δράση σε ποικίλους κοινωνικούς χώρους, χαρακτηριζόταν από αναρχομαρξιστικές αντιλήψεις. Στη διάρκεια του πολέμου της Αλγερίας τάχθηκε υπέρ του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, αργότερα εντάχθηκε στην ακροαριστερή οργάνωση «Κομμουνιστικός Δρόμος» ­αποχώρησε από αυτήν λόγω της απέχθειάς του προς τις γραφειοκρατικές μεθόδους της­ και τέλος υιοθέτησε οριστικά τις θέσεις του Καταστατικού Κινήματος του Γκυ Ντεμπόρ (για περισσότερες πληροφορίες σχετικές με τη ζωή και το έργο του ο αναγνώστης ας ανατρέξει στο «Βήμα» / Βιβλία της 23ης Μαρτίου 1997).

Εκτός από τις εμφανείς λογοτεχνικές επιδράσεις των Σελίν, Μαλρό, Φλομπέρ, Όργουελ, Ντος Πάσος, Χάμετ και Τσάντλερ, το έργο του επηρεάστηκε από τις πολιτικές απόψεις του Τρότσκι. Υπήρξε η μοναδική συνεπής προσπάθεια γραφής στη γαλλική αστυνομική λογοτεχνία, αφού κατόρθωσε να συνδέσει τις κοινωνικοπολιτικές επισημάνσεις με το επεξεργασμένο ύφος και την κινηματογραφική αφηγηματική γλώσσα. Ο πλούτος των γνώσεών του και το εύρος των ενδιαφερόντων του (ιστορία της αμερικανικής κοινωνίας, ευρωπαϊκή φιλοσοφία, μαρξισμός, αμερικανική λογοτεχνία, επιστημονική φαντασία, αμερικανικός κινηματογράφος, κόμικς, τζαζ, ροκ κλπ.) του έδωσαν τη δυνατότητα να μπολιάσει τα μυθιστορήματά του με ένα σωρό ετερόκλητα στοιχεία.

«Η πρηνής θέση του σκοπευτή» είναι η ιστορία ενός επαγγελματία δολοφόνου, του 28χρονου Μαρτίν Τεριέ, ατόμου συγκροτημένου που διαβάζει επιστημονική φαντασία, ακούει Μαρία Κάλλας και βλέπει αγγλικές κωμωδίες. Ωραίος, δυναμικός, θαρραλέος, ο Τεριέ σκοτώνει εν ψυχρώ άγνωστους στον ίδιο ανθρώπους κατ' εντολήν μιας αόρατης «εταιρείας» την οποία διευθύνει ο μυστηριώδης «κύριος Κοξ», αμερικανικής υπηκοότητας. Παιδί διαλυμένης οικογένειας, μεγαλωμένος από τον πατέρα του, ρακοσυλλέκτη και πότη ­η μητέρα του τους εγκατέλειψε ακολουθώντας ένα φορτηγατζή­, καθόλου υπερήφανος για την ταξική του καταγωγή, από μικρός έβαλε στόχο την έξοδό του από τη φτώχεια. Φιλοδοξεί να ανελιχθεί κοινωνικά και να παντρευτεί την ωραία Ανν, κόρη καλής οικογενείας, η οποία του υπόσχεται να τον περιμένει δέκα χρόνια ­ως άλλη Πηνελόπη­ όταν επιστρέψει πλούσιος. Για χάρη της, για τα όμορφα μάτια της, φεύγει στα 18 του στην Αφρική, όπου μάχεται μαζί με άλλους λευκούς μισθοφόρους στο πλευρό ντόπιων φυλάρχων που θέλουν να βάλουν φραγμό στην κομμουνιστική διείσδυση στη Μαύρη Ηπειρο. Δεινός σκοπευτής, ψύχραιμος και αποφασιστικός, κάνει άριστη εντύπωση στους ειδικούς και στρατολογείται με πλήρη απασχόληση ως πληρωμένος δολοφόνος.

Είναι εμφανής η πρόθεση του συγγραφέα να μιλήσει για διεθνή πολιτική ­όλα του τα βιβλία έχουν πολιτικό υπόβαθρο, συχνά δε βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα­ και ιδιαίτερα να θίξει το φαινόμενο των μισθοφόρων που κατέκλυσαν την Αφρική τη δεκαετία του '60, πολεμώντας για τους Γάλλους και τους Βέλγους, σε μια εποχή όπου τρίζανε τα θεμέλια της αποικιοκρατίας. Η στρατολόγηση τυχοδιωκτών προερχόμενων από τις κατώτερες κοινωνικά τάξεις, πρόθυμων να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους και να τη θυσιάσουν στον βωμό του εύκολου κέρδους, είναι μία ακόμη πτυχή του φαινομένου που τον προβληματίζει.

Η αντίστροφη μέτρηση για τον Μαρτίν Τεριέ αρχίζει από τη στιγμή που δηλώνει στον «κύριο Κοξ» ότι επιθυμεί να εγκαταλείψει το «επάγγελμα» και να αρχίσει μια καινούργια ζωή. Επιστρέφοντας στη Γαλλία μετά από μια «αποστολή» στη Βρετανία, γεμάτος λεφτά και όνειρα, βρίσκει την Ανν παντρεμένη. Κατά δήλωσή της, δεν είναι πια «ένα αθώο και φρόνιμο κορίτσι από πορσελάνη», έχει αισθήσεις και ανάγκες του κορμιού που πρέπει να ικανοποιηθούν. Ο Τεριέ δεν πτοείται, έτσι κι αλλιώς έχει μάθει να παίρνει με το σπαθί του ό,τι επιθυμεί. Θεωρώντας ότι η γυναίκα τού ανήκει ­εξαιτίας της ξόδεψε τα καλύτερα χρόνια του στη ζούγκλα­ τη ζητάει από τον σύζυγό της. Αν ο άνδρας της Ανν είναι εύκολος αντίπαλος, η «εταιρεία» τον αντιμετωπίζει διαφορετικά: του αναθέτει μια τελευταία αποστολή, την εκτέλεση στο κέντρο του Παρισιού του σεΐχη Χακίμ, στελέχους του ΟΠΕΚ, προσκεκλημένου της γαλλικής κυβέρνησης. Η επιχείρηση ­ που σαν σχέδιο παραπέμπει στην αναλόγων συνωμοτικών δραστηριοτήτων δολοφονία του προέδρου Κένεντι στο Ντάλας του Τέξας το 1963 ­ αποτυγχάνει, ο Τεριέ όμως γίνεται ο ίδιος στόχος της αστυνομίας και της κρατικής ασφάλειας.

Στο σημείο τούτο ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως ο Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ δεν σκοπεύει να γράψει μια κλασικού τύπου περιπέτεια με ήρωα έναν επαγγελματία δολοφόνο, κάτι που έκανε παλαιότερα ο Γκράχαμ Γκριν στο μυθιστόρημα «Ένα όπλο για πούλημα» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νεφέλη). Θέλει να αποκαλύψει τις άγνωστες δομές των μυστικών υπηρεσιών που στηρίζουν τις νόμιμες κυβερνήσεις και με μύριους τρόπους ρυθμίζουν τις τύχες των ατόμων, των λαών και των εθνών. Έχοντας στα χέρια τους έναν ανεξέλεγκτο μηχανισμό, αποτελούμενο από αδίστακτους ανθρώπους, ανάλγητους και σκοτεινούς, οι οποίοι διαθέτουν αφθονία πόρων και έμψυχου υλικού, παίζουν το βρώμικο παιχνίδι τους χωρίς να νοιάζονται για τις συνέπειες των πράξεών τους. Ο συγγραφέας τοποθετεί την ιστορία του στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, με την παλαιστινιακή αντίσταση σε έξαρση, την κουβανική επανάσταση να γοητεύει τους ιδεαλιστές και τη Σοβιετική Ένωση να προσπαθεί να δημιουργήσει προγεφυρώματα σε πολλές περιοχές του κόσμου.

«Η πρηνής θέση του σκοπευτή», το τρίτο και καλύτερο μυθιστόρημα του Μανσέτ που εκδίδεται στην Ελλάδα (τα άλλα δύο, «Τι λούκι!» και «Νάδα», έχουν κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Στάχυ), δείχνει το μεγάλο ταλέντο του, το οποίο είχε σπαταληθεί σε διάφορες απασχολήσεις, με κυριότερη εκείνη του μεταφραστή (σπούδαζε αγγλική φιλολογία, χωρίς να διδάξει ποτέ). Εδώ βρίσκει οριστικά τον αποστασιοποιημένο τρόπο γραφής που αναζητούσε και φτάνει στην ωριμότητα της τέχνης του.

Στο εξαιρετικό επίμετρο του βιβλίου που μετέφρασε η Έφη Γιαννοπούλου και επιμελήθηκε ο εκδότης Σταύρος Πετσόπουλος ­εκτείνεται σε 43 σελίδες και πρέπει να αποτελέσει υπόδειγμα προς μίμηση για άλλους εκδότες­ υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες για τον συγγραφέα που περιέχονται σε σημειώματα και επιστολές του. Οι σκέψεις και οι απόψεις που εκφράζει είναι πολύτιμες. Λέει: «Μέσω του αστυνομικού μυθιστορήματος ­που είναι εν προκειμένω ένα μαύρο μυθιστόρημα­ θα περιγράψουμε κοινωνικά και ιστορικά τον νόμο και την τάξη που ισχύουν τη στιγμή του εγκλήματος, και θα υπογραμμίσουμε τις μεγάλες διαφορές που υπάρχουν μεταξύ της πρακτικής ύπαρξης των πολιτών ­λειτουργών ή αντιπάλων της τάξης­ και της δικαιοσύνης. Θα δείξουμε, παραδείγματος χάριν, ότι οι λειτουργοί της τάξης είναι διεφθαρμένοι· και/ή ότι οι εγκληματίες έχουν λόγους να είναι εγκληματίες». Εξομολογείται: «Η συγγραφή είναι για μένα ένα επάγγελμα με την παλαιά έννοια της λέξης, μια δραστηριότητα τεχνίτη ή εργάτη ο οποίος παίρνει απόλαυση από την επιτυχία του έργου, που αναζητά την καλύτερη σύλληψη, τα καλά υλικά, την τεχνική γνώση, την καινοτομία».

Η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου, παρά τις δυσκολίες της γραφής του Μανσέτ ­μείγμα λογοτεχνικής και λαϊκής καθομιλουμένης γλώσσας­, είναι εξαιρετική (όπως άλλωστε κι εκείνη του Γιάννη Καυκιά στα άλλα δύο βιβλία). Αναμένουμε και την έκδοση της «Πριγκίπισσας του αίματος», του ημιτελούς μυθιστορήματος που έχει αναγγελθεί από την Αγρα.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-11-1998