Απλά μαθήματα πολιτικής φιλοσοφίας

Πώς να προσανατολιστούμε στον σημερινό κόσμο;
Με τη βοήθεια της πολιτικής φιλοσοφίας, απαντά ο Πιερ Μανάν, από τους πιο σημαντικούς Γάλλους θεωρητικούς του φιλελευθερισμού.
Τα Απλά Μαθήματα Πολιτικής Φιλοσοφίας αποτελούν τις παραδόσεις του στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού.
Ο Μανάν με εξαιρετική γλαφυρότητα, διασώζοντας στο κείμενό του τον προφορικό χαρακτήρα των μαθημάτων του, και με μετριοπάθεια, αποφεύγοντας κάθε δογματισμό, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, τον Ρουσσώ, τον Καντ, τον Κονστάν, τον Τοκβίλ, τον Μαξ Βέμπερ και τον Ρ. Αρόν, και συζητώντας με το έργο του Λήο Στράους, ανακεφαλαιώνει τον στοχασμό του για τη συνετή χρήση της ελευθερίας ως θεμελίου της δημοκρατίας. Ο Μανάν εξετάζει τους άξονες γύρω από τους οποίους ο κόσμος μας οργανώνεται και εξελίσσεται επικεντρώνοντας την ανάλυσή του στις σχέσεις έθνους και δημοκρατίας.
Στο κατώφλι του καινούργιου αιώνα, γράφει ο Μανάν, η δημοκρατία τείνει να αποσπασθεί όχι μόνο από το πολιτικό πλαίσιο του έθνους στο οποίο την είχαμε συνηθίσει αλλά και από κάθε άλλη γνωστή ώς σήμερα πολιτική μορφή. Οι καρδίες συγκινούνται και ο νους θολώνει από την προοπτική μιας γνήσιας δημοκρατίας απαλλαγμένης από τα παλιά πολιτικά σχήματα. Μιας δημοκρατίας που θα ζει και θα βασιλεύει αδιατάρακτη σύμφωνα με τους κανόνες του δικαίου και τις επιταγές της ηθικής. Αυτή είναι, σύμφωνα με τον Μανάν, η "μεγάλη ψευδαίσθηση" της εποχής μας, ο ισχυρισμός δηλαδή ότι η πολιτική αποτελεί το εμπόδιο που μας φράζει το δρόμο προς την αληθινή ζωή. Αντιθέτως, υποστηρίζει ο Μανάν, μόνο μέσω της πολιτικής συγκροτείται η αληθινή ανθρώπινη κατάσταση.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η χαρά του βιαστικού βιβλιοκριτικού είναι όταν έχει στα χέρια του ένα βιβλίο που κινείται γύρω από έναν σταθερό άξονα με μια σαφή κεντρική ιδέα. Αυτό του επιτρέπει να οργανώσει γύρω απ' αυτή την κεντρική ιδέα το υλικό του. Αυτό το έργο όμως του Πιερ Μανάν καθόλου δεν προσφέρεται για μια εύκολη τυποποίηση. Αυτό το βιβλίο αποτελεί μια σειρά μαθημάτων, πρώτη έκδοση το 2001, που ο συγγραφέας παρέδωσε στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού. Ο Μανάν δεν αποκρύπτει πως είναι απόγονος της «αριστοκρατικής» σκέψης του Τοκβίλ και ανεξάρτητος μαθητής του Ρεϊμόν Αρόν, αλλά και δεν σταματά να υποσκάπτει αδιαλείπτως τα θεμέλια του πνευματικού οίκου που τον φιλοξενεί.

Ο Μανάν, μεταξύ των άλλων, είναι συγγραφέας των έργων «Η πολιτεία του ανθρώπου» (1994), «Ο Τοκβίλ και η φύση της δημοκρατίας» (1993), «Η πνευματική ιστορία του φιλελευθερισμού. Δέκα μαθήματα» (1987), «Η γέννηση της νεωτερικής πολιτικής, Μακιαβέλι, Χομπς, Ρουσό» (1977). Ο ίδιος ο Μανάν, αν και θεωρείται εκπρόσωπος του γαλλικού φιλελευθερισμού, δεν χαρίζεται καθόλου στην πρωτογενή παραγωγή κάθε ιδεολογικού και φιλοσοφικού ρεύματος -συμπεριλαμβανόμενου του φιλελευθερισμού. Ο Μανάν μας δείχνει πως στον υπέροχο κόσμο της πνευματικής αναρρίπισης μόνο φιλοξενούμενοι μπορούμε να είμαστε και ποτέ ιδιοκτήτες, πως μόνο η συνολική σκέψη έχει το δικαίωμα και τη δυνατότητα της αυτοανάκλασης. Βεβαίως, τα υποκείμενα αυτής της σκέψης δεν πρέπει να στέκουν ενεά μπροστά στην «αυθεντία» της, αλλά να λειτουργούν ως κριτικά ξυπνητήρια, που δεν επιτρέπουν σε καμία θεωρία -ούτε στο φιλελευθερισμό- να επαναπαυτεί στις δάφνες της και να αποκοιμηθεί στη σκιά του πληκτικού δένδρου της επανάληψης και της αυταρέσκειας. Ως τέτοιο ξυπνητήρι, ο συγγραφέας μάς καλεί να εγερθούμε για να προσέλθουμε στο εργοστάσιο της παραγωγής κριτικής βιομηχανίας των ιδεών.

Σύμφωνα με τον Μανάν, η ειδοποιός διαφορά των προνεωτερικών κοινωνιών έγκειται στην αμεσότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Το κίνητρο της δράσης αυτών των κοινωνιών ορίζεται από τις σχέσεις προσταγής-υποταγής. Ο συγγραφέας εδώ ανοίγει το παράθυρο του κόσμου των αντιφάσεων, για να διακρίνουμε στον ορίζοντα πως η πολιτική και η δημοκρατία συνεργούν στο διαχωρισμό της ενότητας του κόσμου και στη διάσπαση της αμεσότητάς του. Δημοκρατία θεωρείται αυτή η μορφή κοινωνικής οργάνωσης που θέτει διακρίσεις και διαχωρισμούς, εκεί όπου τα άλλα καθεστώτα δεν έθεταν. Οι νεωτερικές κοινωνίες που τα στιγμιότυπα της ζωής τους περνούν με υπερβολική ταχύτητα από τον οδικό άξονα της λογικής, δεν μπορούν να συμπορεύονται με τη βραδυκίνητη αμεσότητα. Αυτές οι κοινωνίες, παρ' όλο που δεν είναι απαλλαγμένες από σχέσεις προσταγής και υπακοής, έχουν ως κανονιστικό τους πρότυπο το τρίπτυχο γνώση, ελευθερία και ισότητα -το οποίο βεβαίως δεν αποτελεί απόλυτη συνθήκη, αλλά ένα «ιδεώδες του Λόγου». Τα κίνητρα δράσης στις νεωτερικές κοινωνίες στηρίζονται στη χρήση της λογικής και της ελευθερίας από το προσωπικά αυτόνομο άτομο. Από το καθεστώς συλλογικής ετερονομίας, που κύριος εκφραστής του είναι η εκκλησία και η θρησκευτική συνείδηση, μεταβαίνουμε στο καθεστώς των διαχωρισμών και των προσωπικών διαδρομών. Το εμπόριο και η πολιτική είναι το πλαίσιο αναφοράς εντός του οποίου εξελίσσεται αυτό που ο Μαρξ ονόμαζε σύστημα προσωπικής ανεξαρτησίας και εμπράγματης εξάρτησης και ο Μανάν παρουσιάζει ως σύστημα προσωπικής αυτονομίας του ατόμου.



Επιβολή δικαίου από το κράτος



Στο βαθμό που η παγκοσμιοποίηση μας κάνει να ξεχνούμε πως το δίκαιο είναι ιστορικό αποτέλεσμα της διαμόρφωσης των εθνικών κρατών, στο βαθμό που τα ανθρώπινα δικαιώματα φαίνονται να επιβάλλονται από θεσμούς εκτός του έθνους-κράτους, ο φιλόσοφος μας υπενθυμίζει πως δεν είναι το δίκαιο που ιστορικά επέβαλε τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά το κράτος που επέβαλε το δίκαιο. Αν και το δίκαιο και η πολιτική προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ισχυρίζονται πως είναι οι μόνοι ρυθμιστές των σημερινών κοινωνικών εξελίξεων, δεν πρέπει να υποτιμάται το γεγονός πως, επίσης, αποτελούν προϊόντα του ρυθμιστικού και διαιτητικού ρόλου τού έθνους-κράτους. Αυτό το κράτος αποτελεί το θεματοφύλακα και ταυτόχρονα το μεγαλύτερο εχθρό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για τον Μανάν το σύγχρονο έθνος-κράτος ως αποτέλεσμα δύο μεγάλων αλλαγών, όπως είναι η εμφάνιση της αντιπροσώπευσης και ο πολλαπλασιασμός των συμφερόντων, εξακολουθεί να αποτελεί το διφορούμενο εγγυητή της προσωπικής αυτονομίας. Αυτό το έθνος αποτελεί προϋπόθεση και έκφραση της δημοκρατίας, αλλά ταυτόχρονα είναι πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς του εθνικισμού, αμείλικτου εχθρού της δημοκρατικής κοινωνίας και έκφρασης.



Δίκαιο, ανθρώπινα δικαιώματα και πολιτική



Σήμερα φαίνεται η πολιτική και η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να αποσπώνται από τα χέρια του κράτους -και των κομμάτων θα προσθέταμε- και να μεταφέρονται στα χέρια υπερεθνικών οργανισμών και διάσπαρτων φορέων της κοινωνίας των πολιτών. Σ' αυτό το πλαίσιο προωθείται ως αίτημα των καιρών η κατάργηση των διαμεσολαβητικών φορέων -κράτη, κόμματα, διάκριση των εξουσιών κ.λπ.- και της ίδιας της πολιτικής ως του κυριότερου εμποδίου στην άμεση εμπειρία. Ως προοδευτικό αίτημα των καιρών προωθείται η κατάργηση των διαμεσολαβήσεων και η επιβολή μέτρων που θα καταργούν την αντιπροσώπευση και την αρχή της πλειοψηφίας. Ο «πολυπολιτισμός» και οι μη στοχευμένες πολιτικές των «θετικών διακρίσεων» πιστεύουμε πως αποτελούν εκφάνσεις αυτού του αιτήματος. Ο Μανάν αντιμετωπίζει αυτό το αίτημα, ως ένα επικίνδυνο αίτημα, που θα οδηγήσει στην κατάργηση της ίδιας της δημοκρατικής κοινωνίας. Ταυτοχρόνως, μέσα από την κριτική της ιδέας της επιστροφής στη δεσπόζουσα σημασία της ανθρώπινης φύσης και της φυσικής κατάστασης ως ρυθμιστικών αρχών του κοινωνικού γίγνεσθαι, υποβάλλει έμμεσα σε κριτική τις υπερβολές της οικολογίας.

Για το φιλόσοφο, όχι η φυσική κατάσταση αλλά η πολιτική εξακολουθεί να είναι εκείνη η διαδικασία που επιτρέπει σε διαφορετικές εμπειρίες να επικοινωνούν η μία με την άλλη. Η πολιτική, εξακολουθώντας να εκφράζει την ανάγκη τής μεγάλης διαμεσολάβησης, συνεχίζει να αποτελεί την προϋπόθεση για τη διατήρηση της αυτονομίας του ατόμου και να λειτουργεί ως φύλακας της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης κατάστασης. Αρχή της ενότητας της δημοκρατικής κοινωνίας είναι η αντιπροσώπευση και όχι η ενσωμάτωση. Το εμπόριο, το δίκαιο, η ηθική αποτελούν κατακτήσεις της σύγχρονης ανθρώπινης κατάστασης στο βαθμό που στοιχίζονται πίσω από την πολιτική· στην αντίθετη περίπτωση αποτελούν απειλές κατά της νεωτερικότητας.

Η έκκληση υπέρ της πολιτικής και του διαμεσολαβητικού της ρόλου είναι μια έκκληση υπέρ της αναζήτησης όχι μόνο του ελάχιστου παρονομαστή για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά και μια έκκληση για την αναζήτηση τρόπων να μοιράζονται οι άνθρωποι το μέγιστο δυνατόν των πραγμάτων. Το πρώτο σκέλος της έκκλησης αφορά τα δικαιώματα του ανθρώπου ή του αυτόνομου ατόμου, ενώ το δεύτερο, τα δικαιώματα του πολίτη ή του κοινωνικού ατόμου. Εδώ, χωρίς καν να το συνειδητοποιήσει ο ίδιος, ανακαλύπτει τη φωτεινή πλευρά του μαρξισμού.

Δεν θα θέλαμε ο αναγνώστης αυτών των γραμμών να αντιληφθεί πως ο Μανάν αποτελεί έναν εκπρόσωπο της άκριτης νεωτερικότητας και της θεοποίησης της γνώσης και της επιστήμης. Στις υπέροχες σελίδες, όπου διαπραγματεύεται τις ρίζες του κομμουνιστικο-σοβιετικού ολοκληρωτισμού, τονίζει πως αυτός είναι αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου τρόπου εφαρμογής δύο σημαντικών ιδεών της νεωτερικότητας. Η ιδέα της πολιτικής τάξης ως τεχνικής κατασκευής και η ιδέα του ανθρώπου ως δημιουργήματος της ιστορίας αποτελούν ένα αμάλγαμα που υπό προϋποθέσεις μπορεί να οδηγεί στον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό. Ο κομμουνισμός είναι το αντίθετο της δημοκρατίας και ταυτόχρονα το δημιούργημά της. Οι ακριβώς αντίθετες ιδέες γεννούν το ναζιστικό ολοκληρωτισμό.

Σ' ένα τόσο πλούσιο νοημάτων, ιδεών και προτάσεων κείμενο είναι σίγουρα πολλές και οι δυνατότητες ενστάσεων, όπως είναι, για παράδειγμα, η υποτίμηση της σημασίας του καπιταλιστικού χαρακτήρα της νεωτερικής κοινωνίας, η παράβλεψη της σημασίας των μαρξικών διαχωρισμών της εργασιακής διαδικασίας και παραγωγής, ο τρόπος ισορροπίας της σχέσης της ισότητας με την ελευθερία, η υπερτίμηση της σημασίας του κράτους για την υπεράσπιση του δικαίου, η υποβάθμιση της σημασίας του εγχειρήματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης και κυρίως, η υπερβολική σημασία που δίνεται στους διαχωρισμούς της πολιτικής ζωής, όπου δεν λαμβάνεται υπόψη το δημοκρατικό έλλειμμα που διακρίνεται στο ψηφιδωτό της κατάτμησης του κοινωνικού όλου. Το κύριο πάντως σε αυτά τα μαθήματα είναι το καθολικό μήνυμα που εκπέμπουν, πως η προάσπιση της σημασίας της πολιτικής ως συστήματος αντιπροσώπευσης διαφορετικών συμφερόντων είναι ο μόνος τρόπος να μην επιστρέψουμε σε μια φυσική κατάσταση «πολέμου όλων εναντίον όλων». Ο πολιτικός άνθρωπος αντιμετωπίζει το δίλημμα να εισέλθει σε μια κοινότητα και να μετατραπεί σε μέρος ενός όλου, χάνοντας έτσι μέρος της ελευθερίας του, ή να μην εισέλθει καθόλου και να μην ασκήσει ποτέ όλη την ελευθερία που κατέχει.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/08/2005