Όταν το πέλμα μας εταίριαζε με το χώμα

Εκδότης: Φιλολογικός σύλλογος "Ο Χρυσόστομος"



Το βιβλίο αρχίζει με την έξωση ενός παιδιού από τον κόσμο του μύθου και της φαντασίας, όπου ζούσε ώς τότε. Στο διάστημα 1940-1945 το παιδί θα βρεθεί στο κέντρο ενός στροβίλου, όπου κυριαρχούν ο φόβος κι η στέρηση, η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα για το αύριο, η φρίκη και η απειλή του θανάτου.
Ταυτόχρονα όμως θα δεθεί με το χωριό της Κρήτης όπου το 'φερε ο πόλεμος. Θα γνωρίσει τη γη και τους ανθρώπους της, θα ζυμωθεί με την απλή μα στέρεα σκέψη τους, με τον τρόπο που χαίρονται και πονούν. Θα ξεδιψάσει από την παρθενική πηγή του λόγου τους, θα μπολιαστεί με τις διηγήσεις τους και τα «χωρατά» τους, θα συγκινηθεί με τα τραγούδια και τα μοιρολόγια τους. Θα μάθει να υπερασπίζεται ό,τι του ανήκει και ν' αντιστέκεται στ' άδικο. Θα εξοικειωθεί με τα σκαμπανεβάσματα της ζωής, με την εναλλαγή του αστείου με το τραγικό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Κατοχή είναι το (ιστορικό) προπατορικό αμάρτημα του θηριώδους 20ού αιώνα. Βαθύ το υπαρξιακό χάσμα που άνοιξε ο σεισμός του, χωρίς να «γιομίσει» ποτέ άνθη -τόσο αβυσσαλέο- παρά τα κατά καιρούς άφθονα «Φύλλα Κατοχής» που εκβλάστησαν στις καμένες όχθες του, μνημειώνοντας μοναδικά αυτή την άγρια μωλωπισμένη εποχή, -εποχή δολοφόνων-, όπου «το μαύρο έδενε με το κόκκινο» (Αναγνωστάκης). Ρήγμα - τραύμα, που δεν έπαυσε να ενεργοποιείται σε τακτά κι άτακτα χρονικά διαστήματα από το ένδον κεραύνεια ορύγματα των θυμάτων του. Ολοι λίγο - πολύ έχουμε φυλλομετρήσει ή ρουφήξει ημερολόγια, αυτοβιογραφίες, ανθολογίες, μαρτυρίες κ.ά. (Τερζάκη, Β. Ζάννα, Ι. Τσάτσου, Ρ. Μιλλιέξ, Χατζηπατέρα-Φαφαλιού κ.ά.). Θα άξιζε μια ξεχωριστή διατριβή, που θα εξέταζε συγκριτικά τα εν λόγω ημερολόγια, αφηγήσεις κ.ά. Οσο κι αν η φρίκη είναι «αμίλητη» και «δεν κουβεντιάζεται», η σχετική παραγωγή εμπλουτίστηκε τελευταία με 4 τουλάχιστον καταθέσεις συγγραφέων της Β' μεταπολεμικής γενιάς (Μέσκος, Σφυρίδης, Ιωάννου, Μανουσάκης).

Βασική διαφορά του Γ. Μανουσάκη από άλλα ομόλογα που κατά κανόνα αναφέρονται σε αστική τοπιογραφία (π.χ. Μ. Μανωλάκου, που αντανακλά το εφηβικό κυρίως κλίμα της κατοχικής Πάτρας, την ώριμη καταγραφή του Μ. Δούνια για την καθημερινή ζωή της πρωτεύουσας, την «Ψυχή μπλε και κόκκινη» του Π. Σφυρίδη, «Το κατοχικό ημερολόγιο» του έφηβου Ιωάννου, που εκτυλίσσονται στη Θεσσαλονίκη κ.ά.) είναι ότι πρόκειται για χρονικό ανοικτού χώρου, αγροτικού φόντου, όπου ο 7χρονος Χανιόπαις καταφεύγει με την οικογένειά του στο χωριό του πατέρα του, μέχρι να περάσει η λαίλαπα του πολέμου. Εκεί ανακαλύπτει έκθαμβος και έμφοβος με τις παρθενικές αισθήσεις ενός παιδιού, έναν ολόκληρο κόσμο με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, κώδικες, αξίες, γλωσσικό ιδίωμα. Γεννημένος ωτακουστής θα ρουφήξει σαν στυπόχαρτο στη μνήμη του τα πάντα, για να μας τον προσφέρει -ανεπιστρεπτί πια χαμένον από την επέλαση της «προόδου»- μετά εξήκοντα έτη ασπαίροντα, εκρηκτικό, με τις αρετές κι ελαττώματα, προπάντων με τις αντιθέσεις και τις ομορφιές του, το ίδιο ζέοντα με την εποχή της πρόσληψής του από την παιδική συνείδηση. Ο ενήλικας συγγραφέας, κρατώντας απόσταση, δε θα λογοκρίνει το παιδί -αφηγητή-σπάνια παρατηρείται διάσταση-, δεν θα αλλοιώσει την οπτική του εξωραΐζοντας υστερογενώς την αφήγηση, δεν θα την επιβαρύνει με μετέπειτα στρώματα, γνώσεις, ιδεολογικές και άλλες προσχώσεις. Το αφήνει ελεύθερο να μιλήσει, να τραυλίσει, να τραγουδήσει. Εχουμε απομαγνητοφώνηση της παιδικής ταινίας της μνήμης (του 7-12χρονου) που έχει «ξεσηκώσει» διαλόγους, θραύσματα στιχομυθιών, που μόνον η πρώιμη μνήμη ξέρει να στοιχειώνει και να ανακαλεί κατά το δοκούν.

Βιβλίο καλειδοσκόπιο, που στοιχειοθετεί ανάγλυφη τοιχογραφία της ανθρωπογεωγραφίας της δυτικής αγροτικής Κρήτης (1940-45), ιδιαίτερα της μείζονος περιφερείας των Χανίων, αλλά και με εμβόλιμες εικόνες από τα ανεσκαμμένα από βομβαρδισμούς Χανιά. Που στηθοσκοπεί κι αφουγκράζεται την ανάσα των υποστατικών της, την κομμένη ανάσα των ανθρώπων της και τα μυστικά αντιστασιακά τους σχέδια. Επανεμφανίζει από το θάλαμο της μνήμης έναν κόσμο που διαλέγεται με ρίμα και μαντινάδες, με βαθιά αίσθηση του χιούμορ αλλά και του πένθους.

Το παιδί-αφηγητής, με το αυτί συχνά κολλημένο στο ραδιόφωνο -ως άλλη Αννα Φρανκ- ζει τον πυρετό της αγωνίας των μεγάλων, μας μεταδίδει πολλά νεότερα από το νοτιοδυτικό και μετόπισθεν μέτωπο της υπαίθρου. Εκεί θα «ζυμωθεί» με τη στέρεη και απλή σκέψη των ανθρώπων, ωριμάζοντας πρόωρα από τις φλόγες του πολέμου, θα αρδρεύσει από την αυθεντική πηγή του λόγου τους, θα αποθησαυρίσει διηγήσεις, μοιρολόγια, τραγούδια, θρύλους, θα καταγράψει αντιδράσεις από τα έργα και ημέρες των κατακτητών. Από αυτό το πλαγκτόν θα αντλήσει αργότερα για να εμβολιάσει και να σμιλέψει το προσωπικό του ύφος ως ποιητής και πεζογράφος.

Βιβλίο-ντοκουμέντο με πολλαπλό ενδιαφέρον: ανθρωπογνωστικό, ιστορικό (υποστηρίζεται κι από σχετική βιβλιογραφία), λαογραφικό (πλουσιότατο υπόστρωμα), γλωσσικό (διασώζει θύλακες από την πλούσια προφορική γλωσσική παράδοση-υποβοηθείται από υποσέλιδο ερμηνευτικό λεξιλόγιο). Πρέπει ασφαλώς να λεξικογραφηθεί από τον Αντ. Ξανθινάκη, σε περίπτωση β' έκδοσης του εξαίρετου «Λεξικού-ερμηνευτικού δυτ. κρητικού γλωσσικού ιδιώματος» του από τις «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης».

«Οταν το πέλμα μας εταίριαζε στο χώμα», τίτλος εξουθενωτικά ταιριαστός! «Ω, σοφή προνοητικότητα των παιδιών που πιάνεις από νωρίς φιλίες με το χώμα» γράφει ένας παλιότερος γαιόφρων ποιητής. Αυτή την άδολη φιλία σφυρηλατημένη σε ακραίους καιρούς, εξαργυρώνει σήμερα ο ώριμος ποιητής Γ. Μανουσάκης, που ως άλλος Ανταίος, αντλώντας δύναμη από τη γη του πατέρα του, χρονικογράφησε μοναδικά τους ανθρώπους της που έφυγαν, ενωτίστηκε τα πάθια και τους καημούς τους, απόσταξε την κρητοσύνη της σε σελίδες από τις αλλεπάλληλες σπονδές μνήμης. Αυτούς τους δεσμούς και φιλίες του με το βιότοπο της παιδικής του επιβίωσης και βιωμάτων, μας τον παραδίδει σήμερα ανεξίτηλον με το ελιξίριο της γραφής του, ευθύς καθισταμένου του πολέμου. Την απαρχή αυτών των δεσμών έχει ήδη καταθέσει από το 1980 στο «Οδοιπορικό των Σφακίων» και είχε τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο.

Ο κόσμος είναι προορισμένος να καταλήξει σ' ένα ωραίο βιβλίο, έγραφε ο Βαλερί. Σ' αυτό εδώ το αληθινό και ωραίο βιβλίο χώρεσε ολόκληρος ο κόσμος της μείζονος περιοχής του νομού Χανίων, χωρίς να χάνεται ούτε ψίθυρος από τη φωνή των όντων, τις φλέβες της γης, τις έγνοιες των κατοίκων του, αλλά και από το κροτάλισμα των όπλων των χαλεπών εκείνων καιρών, που διασταυρώνονται με εκείνα των κατακτητών. Εξαίρετο λαϊκό συναξάρι ανθρώπων και υποστατικών μιας εσταυρωμένης εποχής.



ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΒΑΡΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/07/2001