Ταξίδι στην Αρμενία

«H ελλειπτική αυτή πρόζα, που κόβει την ανάσα, είναι ταυτοχρόνως ένα ταξιδιωτικό αφήγημα, ένα αλληγορικό ταξίδι, ένα καυστικό σχόλιο πάνω στην οικοδόμηση του Kράτους, μια ουμανιστική φιλοσοφία της ζωής, μια προετοιμασία για τον θάνατο και μια προφητεία ανάστασης, τόσο για την Αρμενία όσο και για τον ίδιο τον Mαντελστάμ». Σχολιάζοντας με τα λόγια αυτά το "Tαξίδι στην Aρμενία", ο Mπρους Tσάτουιν προσπαθεί να προσδώσει ένα ελάχιστο χαρακτηριστικών σ' ένα κείμενο που είναι, εκ φύσεως, εξαιρετικά δύσκολο να κατηγοριοποιηθεί σύμφωνα με τα γνωστά λογοτεχνικά κριτήρια. Και συνεχίζει: «Tο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου είναι αυτοεπεξηγηματικό. Το περισσότερο που μπορεί να κάνει κάποιος είναι να παρακαλέσει τον αναγνώστη να προσέξει την κάθε του γραμμή».


Για πρώτη φορά μεταφραζόμενο στα ελληνικά, το "Tαξίδι στην Aρμενία" αποτελεί μία ποιητική ματιά στη φυσική πατρίδα του ρώσου αντιφρονούντα ποιητή, που μαζί με το ποιητικό του έργο αποτέλεσαν ένα ισχυρότατο πολιτικό-αντικαθεστωτικό σχόλιο βγαλμένο με πίκρα μέσα από την καρδιά του.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν ο φίλος κι εκλεκτός συνάδελφος Λεωνίδας Θ. Χρυσανθόπουλος μου πρότεινε, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, να τον ακολουθήσω από το Πεκίνο, όπου συνυπηρετούσαμε, στο Γιερεβάν, δέχτηκα αμέσως. Ηταν το πρώτο του πρεσβευτικό πόστο. Ο ενθουσιασμός του ηλέκτριζε. Τελικά, εγώ παρέμεινα, για διάφορους λόγους, πίσω στην Κίνα. Αυτές τις ημέρες όμως, περιδιαβάζοντας το ιδιαίτερα συναρπαστικό «Ταξίδι στην Αρμενία» (1930), κατόρθωσα να προσεγγίσω την περίκλειστη, μαρτυρική χώρα. Αλλωστε το βιβλίο αυτό ανήκει στο είδος των πολύτιμων εκείνων ταξιδιωτικών μαρτυριών, οι οποίες, σεβόμενες τόσο την εξωτερική όσο και την εσωτερική ταυτότητα του τοπίου, αξιοποιούν στο έπακρο τα δεδομένα του συγκεκριμένου χωροχρόνου και των πολλαπλών συμφραζομένων του. Διακρίνω ενδεικτικά: «Μου φαίνονταν ακόμα ευχάριστα και καινούργια πράγματα οι τραχύτητες, οι σκληρότητες και οι πανηγυρικοί τρόποι της επιδιορθωμένης μέχρι ρυτίδας κοιλάδας του Αραράτ, η πόλη, που φαινόταν ολόκληρη να είναι σκαμμένη από θεόπνευστους υδραυλικούς, και οι άνθρωποι με τα φαρδιά στόματα και με τα μάτια που ξεπετάγονταν κατευθείαν από το κρανίο: οι Αρμένιοι [...] Ολόγυρα δεν επαρκεί το αλάτι για τα μάτια. Συλλαμβάνεις μορφές και χρώματα, όλα όμως παραμένουν ένα άζυμο ψωμί. Τέτοια είναι η Αρμενία» (βλ. σελ. 66 επ.).

Ο νομάδας - εσωτερικός μετανάστης εξ απαλών ονύχων- ταξιδευτής - επιτήδειος φυγάς - εξόριστος κατάδικος Οσιπ Εμίλιεβιτς Μαντελστάμ (1891 - 1938), τέκνο εξαιρετικά δυσμενών συγκυριών, οι οποίες από πολλές απόψεις καταταλαιπώρησαν τη Ρωσία, αρνείται συνειδητά, ως επαρκής ποιητής που είναι, να δει τα δεδομένα και τις εγγενείς παραμέτρους της γενέθλιας ή της ξένης γης κατά τρόπο μονοσήμαντο ή απλώς επιφανειακό. Ετοιμη ανά πάσα στιγμή να αποκωδικοποιηθεί πλήρως ή ακόμη και να απαντήσει στα ζέοντα υπαρξιακά ερωτήματα του ευαίσθητου δέκτη και αναστοχαζομένου αντικαθεστωτικού πομπού - συγγραφέα, η αρμενική χωροταξία στο σύνολό της αναδεικνύεται ως το κατ' εξοχήν κείμενο προσωπικής και εθνικής Ανεξαρτησίας. Το βλέμμα αποκαθιστά αλήθειες . Το περιβάλλον ενσωματώνεται στα αισθητήρια, το παιχνίδι της γραφής σοβαρεύει. Η ομολογία είναι χαρακτηριστική των ισχυρότατων έλξεων, οι οποίες αναπτύσσονται μεταξύ των πεδίων εγώ - αυτό. Οι ταχύτητες πρόσληψης αυξάνονται γεωμετρικά. Παραπέμπω: «Γρήγορα και αρπακτικά, εξέτασα με φεουδαλική μανία την επικράτεια του οπτικού πεδίου» (βλ. σελ. 81).

Οσο για τα περιώνυμα Idola tribus, δηλαδή τις φυλετικές αυταπάτες και πλάνες, τα βλέπουμε να ακυρώνονται το ένα μετά το άλλο, εφόσον επηρεάζουν αρνητικά τη λυσιτελή πρόσληψη αυτής της γεωγραφίας-έπους. Στον βαθμό μάλιστα που «ο ταξιδιώτης είναι ένας διαφωτιστής, και όταν μπορεί διαλύει την τυφλή και άλογη σκληρότητα του μύθου», όπως πρεσβεύει στους «Μικροκόσμους» του ο Κλάουντιο Μάγκρις (1939 -), οι οποίοι κυκλοφορούν ήδη σε μετάφραση της Αθανασίας Δρακοπούλου από τις εκδόσεις «Πόλις», ο Οσιπ Εμίλιεβιτς Μαντελστάμ έχει όντως το προνόμιο να ενεργεί, μεταξύ άλλων, ως θεματοφύλακας της καταστατικής αρμενικής παράστασης. Υπερασπιστής της αφαλκίδευτης αυτονομίας των σημαινόντων του Γιερεβάν, ο ποιητής ανατρέχει συνειρμικά σε ό,τι άλλο προσφέρεται να συμβάλει από την πλευρά του στην περαιτέρω προβολή των κρίσιμων συστατικών, των ειδοποιών ποιοτήτων-ποσοτήτων και των ποικίλων παραρτημάτων της πολυεδρικής εντοπιότητος. Η συναφής ετυμηγορία του προλαλήσαντος Αρθούρου Σοπενχάουερ (1788 - 1860), όπως κατατίθεται στο νεανικό του ταξιδιωτικό ημερολόγιο, ότι δηλαδή «ο κόσμος δεν είναι μια καρτ-ποστάλ», αποτελεί το σαφώς εννοούμενο έμβλημα: η πατριδογνωσία συνιστά πρωτίστως υπόθεση μεθοδικής, αυστηρής και συνεπούς στις αρχές της οντολογίας.

Το πνεύμα του τόπου, το genius loci, διεκδικεί τον δημιουργικό σεβασμό μας. Οι ερειπιώνες ενός μακρινού ή πλησιέστερου παρελθόντος επαναξιοποιούνται ριζικά, η χλωρίδα μελετάται εξονυχιστικά, προκειμένου να κατανοηθούν οι απώτεροι χρησμοί της, η πανίδα συμβολοποιείται ραγδαία, ο μικρόκοσμος των οροπεδίων ανάγεται στην υπερ-πραγματικότητα των καθαρών νοημάτων, πλατωνικής μάλλον καταγωγής. Ο αντιρρησίας, ο οποίος τολμά να κατακρίνει τη δεσποτεία των σοβιέτ, βιώνει εν τέλει μιαν απέραντη γνωσιολογική ελευθερία. Ως και ζώα από την Ωκεανία παρελαύνουν μπροστά του: « Ο Λαφοντέν, εάν το θέλετε, προετοίμασε τη θεωρία του Λαμάρκ. Τα φιλοσοφούντα, ηθικολογούντα, συνετά θηρία του αποτελούσαν ένα υπέροχο ζωντανό υλικό για την εξέλιξη. Ηδη διένειμαν μεταξύ τους την εντολή της. Η αρτιοδάκτυλη νόηση των θηλαστικών ντύνει τα δάχτυλά τους μ' ένα στρογγυλεμένο κέρας. Το καγκουρό μετακινείται με πηδήματα λογικής» (βλ. σελ. 91). Η Αρμενία δεν είναι ακριβώς η Γη της Επαγγελίας, αλλά η γη του καθημερινού ανθρωπιστικού θριάμβου, της απρόσκοπτης ηθικής ή πνευματικής αναγέννησης, της ενδεχόμενης πολιτικής ανατροπής.

Η προοπτική του μεταγενεστέρου Ιβ Μπονφουά (1923- ) συνάδει θαυμάσια με το εγχείρημα του ευρηματικού Ρώσου: «Αγαπώ τα ταξίδια, τα θεωρώ προσπάθειες επιστροφής. Αναζήτηση σημαδεμένη με σταθμούς, κάθε φορά που πλησιάζουμε τόπους οι οποίοι ταιριάζουν στους πόθους μας. [...] Μια τέτοια αναζήτηση είναι και η ποίηση: μεριμνά μόνο για τούτο το σημείο του κόσμου που το προϊδεάζομαι, στήνει και ερμηνεύει αυτό το μνημείο της φυσικής ευγλωττίας, όπου θα λάμψει η μέρα που εκείνη ποθεί, η παντού θαμμένη. Ποίηση και ταξίδι έχουν την ίδια υπόσταση και το ίδιο αίμα. Και ξαναλέω, μετά τον Baudelaire, ότι από όλες τις πράξεις τις δυνατές στον άνθρωπο, αυτές είναι οι μόνες ίσως χρήσιμες και οι μόνες σκόπιμες» (βλ. «Οι Τάφοι της Ραβένας» σε μετάφραση Χριστόφορου Λιοντάκη, εκδόσεις «Γνώση», 1981).

Το ταξίδι για τον Οσιπ Εμίλιεβιτς Μαντελστάμ ήταν το ασφαλές μέσον της αισθητικής πλήρωσης και ταυτοχρόνως η δοκιμασμένη μέθοδος της επιβίωσης, μακριά από τον αυταρχισμό της κεντρικής εξουσίας. Αλλά και αντιστρόφως, η επιβίωση του ίδιου του τοπίου αποδείχτηκε δυνατή μέσα από τη δημιουργική γραφή του.

Η όλη φροντίδα του φιλόπονου και διεξοδικού μεταφραστή τίμησε δεόντως το απαιτητικό, πολύσημο πρωτότυπο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/11/2007