Ψευδώνυμο

Aμνήμων Οδυσσέας ανασύρει εικόνες από τα ταξίδια του στη χώρα των γυναικών. Έλληνας φοιτητής στο Λονδίνο ταλαιπωρεί και ταλαιπωρείται, ως ζωντανό αντίγραφο άστρου της ποπ. Ένα νησί παγιδεύει τους καλοκαιρινούς επισκέπτες στην ενεργειακή σκοτεινιά του. Παππούς κι εγγονός αντιμέτωποι με τον ίδιο πόθο. Ο έρωτας ως νόμισμα πληρωμής της πιο αδιανόητης χάρης. Ένας τερατώδης μάρτυρας παραμονεύει στις γωνιές της οικιακής ζωής. Ένα παιδί-θαύμα δίνει χρησμούς από την άλλη όχθη. Διηγήματα για το σκοτάδι και το φως· για το σώμα και το βλέμμα· για τους αντικατοπτρισμούς που ονομάζουμε «ταυτότητα». Συναντήσεις με την ομορφιά, τη μνήμη και την ασκήμια που εμπνέει σε βαγόνια μετρό και καθίσματα λεωφορείων. Ιστορίες που κρύβουν παιγνιωδώς τ' όνομά τους μέχρι το τέλος.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολύ νέος ο πρωτοεμφανιζόμενος πεζογράφος Νίκος Μάντης, αν εμπιστευτούμε τη φωτογραφία στο αφτί του βιβλίου, στις παρυφές του γήρατος, αν περιοριστούμε στα έντεκα διηγήματα της συλλογής του. Ο Μάντης πλαστογραφεί την ηλικία του, υιοθετώντας τα άγχη της ωριμότητας, με οδυνηρή νοσταλγία για την αδικαίωτη, ξοδεμένη νεότητα. Λοξοδρόμηση από πιο επιτακτικές αγωνίες, διστακτικότητα στην εξωτερίκευση οικείων προβληματισμών, επιδεικτική αδιαφορία για την κοντινή του καθημερινότητα; Οπως και αν έχει, στο βιβλίο διαφαίνεται ένα απροσδιόριστο κράτημα. Η ατολμία της πρώτης εμφάνισης διακρίνεται και στη συγκράτηση της γραφής. Φροντισμένη, με λόγιες λέξεις, λυρικές περιγραφές και αρκετές παρομοιώσεις, πασχίζει να πείσει για την επιμέλεια και σοβαρότητα του γράφοντος. Γενικότερα, οι νέοι ή και νεαροί συγγραφείς παραγνωρίζουν τις παγίδες της καλλιέπειας, δυσπιστώντας στην εκφραστική απλότητα ή και γύμνια, ως ενδείξεις λογοτεχνικής υστέρησης, ενώ συνηθέστερα ισχύει το ακριβώς αντίστροφο. Η λιτότητα είναι κατεξοχήν κατάκτηση της ωριμότητας ή αλλιώς ζήτημα αυτοπεποίθησης. Η διακριτή φροντίδα της γραφής σε συνδυασμό με την κόπωση των πρωταγωνιστών του Μάντη ενισχύουν την υποψία της ανασφάλειας, ενώ η αρτιότητα αρκετών διηγημάτων δεν τη δικαιολογεί. Προφανώς δεν υπάρχουν απαγορευτικές θεματολογίες. Η συγγραφική μαστοριά ακυρώνει προβληματισμούς περί θεματικών κοινότοπων, απαιτητικών ή ασύμβατων με το βιογραφικό περίγραμμα. Ωστόσο, είναι άξιο απορίας γιατί ένας νέος άνθρωπος που αποφασίζει για πρώτη φορά να εκφραστεί λογοτεχνικά, δεν κεντρίζεται παρά ελάχιστα από τα βάσανα της ηλικίας του (όχι κατ' ανάγκην παραχαράσσοντας την αυτοβιογραφία του), αλλά καταφεύγει στο πολυχρησιμοποιημένο (διόλου όμως αδιάφορο) μοτίβο της σωματικής και ψυχικής γήρανσης. Γήρανση που ορισμένα ιδιαίτερα λεπτουργημένα διηγήματα αναγνωρίζουν και στη νεανική ιδιοσυστασία.



Δυστυχίες των γηρατειών



Αντίθετα με ό,τι είθισται στις διηγηματογραφικές συλλογές, ο τίτλος δεν αντιστοιχεί σε κάποιο κείμενο αλλά αναφέρεται στο σύνολο του βιβλίου. «Ιστορίες που κρύβουν παιγνιωδώς τ' όνομά τους μέχρι το τέλος» καταλήγει ασαφώς το οπισθόφυλλο, υπονοώντας τις ανατροπές που άλλοτε επιδέξια κι άλλοτε βεβιασμένα παρεισδύουν στην αφήγηση. Ψευδώνυμη μάλλον, όπως σημειώθηκε παραπάνω, η προεξάρχουσα προβληματική του βιβλίου. Η ανημποριά προσώπων μεσήλικων ή και γερασμένων, στριμωγμένων σε εξαιρετικά άβολες έως αποκαρδιωτικές συνθήκες, παραλλαγές της αναμονής στον προθάλαμο του θανάτου. Ο γέροντας του εναρκτήριου διηγήματος («Αθάνατος στη Βενετία») παρηγορεί τον εγκλεισμό του σε γηροκομείο φυλλομετρώντας ένα ιδιότυπης αισθητικής φωτογραφικό λεύκωμα με αλλοτινές ερωμένες του. Η αμνησία δεν του επιτρέπει την αναβίωση ηδονικών στιγμών, ενώ το παρόν οπισθοχωρεί με απελπιστική βιασύνη στη λήθη. Μια αναπηρία ευεργετική συνάμα καθώς η καθημερινότητα εμφανίζεται διαρκώς πρωτόγνωρη. Οταν μια εκλεκτή φιγούρα μεταπηδά απρόσμενα από το άλμπουμ στην πραγματικότητα του γηροκομείου, μια φευγαλέα, βραχύβια ανάταση αρχίζει για το σώμα και τη μνήμη. Εντυπωτική η καταληκτική σκηνή όπου το τυλιγμένο σε σεντόνι λεύκωμα παραπέμπει υπαινικτικά στο σάβανο του ιδιοκτήτη. Αλλού («Το ταμπελάκι») η αρρώστια και ο θάνατος που τερματίζουν τα μυστικά αγκαλιάσματα ενός ηλικιωμένου με μια πόρνη, συμπορεύονται με το πέρασμα του εγγονού του από την παιδικότητα στην εφηβεία. Η βαρυθυμία του αφηγητή για το γκρέμισμα της ουτοπίας των παιδικών χρόνων μοιάζει δεκαετίες μεγαλύτερη από ενός εφήβου. Ευπρόσδεκτη, ωστόσο, η χιουμοριστική μετάλλαξη του πορνείου σε γραφείο αφροδισιολόγου. Στο διήγημα «Σαύρα στο λαιμό» η γεροντική ηλικία παραμονεύει ένα νεαρό ζευγάρι στις καλοκαιρινές του διακοπές, όχι σαν απειλή αλλά σαν μυστήρια έλξη. Μια ανεξιχνίαστη γηραιά παραθερίστρια θέλγει ερωτικά τον άντρα. Από πειρασμός για τη διάπραξη μοιχείας, η γυναίκα φανερώνεται ως η φασματική, γερασμένη μορφή της ερωμένης του, αυτής που δεν θα προλάβει να γνωρίσει επειδή ο ίδιος πεθαίνει πρόωρα. Από τα καλοδουλεμένα κείμενα του τόμου, ξεχωρίζει για τις υπολογισμένες μετατοπίσεις από το φως στο σκοτάδι, τις εσωτερικές καταβυθίσεις και αναδύσεις και πρωτίστως για την υποβλητικότητά του, υποβλητικότητα η οποία, δυστυχώς, στο τέλος διαρρηγνύεται αδέξια με αχρείαστες επεξηγήσεις. Το παιχνίδι με τα ονόματα Κλαίρη και Φωτεινή, της νέας γυναίκας και της μεγαλύτερης, αντιστοίχως, παραείναι προφανές για να απαιτεί διασαφήνιση.

Η νοσταλγία για φιλίες που σημάδεψαν την παιδική ηλικία και τη νεότητα διατυπώνεται στα διηγήματα «Μ' αγαπάς;» και «Η άλλη σκοπιά». Στο πρώτο μια τυχαία συνάντηση με μια συμμαθήτριά της στο Δημοτικό επιστρέφει την αφηγήτρια στα σχολικά χρόνια, τότε που δυσκολευόταν να χειριστεί τα περίεργα, φορτικά αισθήματα της φίλης της απέναντί της. Αν η κτητική φίλη ξεπέρασε την παραφορά των παιδικών χρόνων, η ηρωίδα παρέμεινε εγκλωβισμένη σε μια παιδική απαίτηση που παρανόησε για ερωτική δέσμευση. Στο άλλο διήγημα ο αφηγητής μένει επίσης δέσμιος της σαγήνης και του φθόνου παράλληλα που του ενέπνεε ένας χαρισματικός φίλος του από τον στρατό. Από τα πιο αδύναμα κείμενα, αναλώνεται σε απεικονίσεις του φυσικού τοπίου και γλυκερές αναπολήσεις, ενώ και πάλι επανέρχεται η θανατόφιλη θέαση. Ωστόσο, μακράν το πιο ανεπιτυχές διήγημα είναι αυτό με τον εξίσου άστοχο τίτλο «Η μνηστή του Τόμπι Γουίλιαμς». Ηδη από τον τίτλο δηλώνεται η πρόθεση παρωδίας, πρόθεση εξαρχής καταδικασμένη στο μέτρο που στηρίζεται σ' ένα γελοίο εύρημα. Η ομοιότητα ενός φιλόδοξου νεαρού με διάσημο τραγουδιστή τού χαρίζει εν αφθονία τις ποικίλες απολαβές της δημοσιότητας, αλλά τον παρασύρει επίσης σε ανύποπτους εξευτελισμούς. Το διήγημα προσπαθεί να σατιρίσει τη ματαιοδοξία μιας υπολογίσιμης μερίδας νέων ανθρώπων που επείγονται να γίνουν γνωστοί. Τα χοντροκομμένα επεισόδια και η απερίσκεπτα μεγάλη έκταση του κειμένου καταποντίζουν την προσπάθεια. Παραδόξως όμως το διήγημα ανήκει στα πιο επιτυχημένα γλωσσικά. Η γλώσσα ρυθμική, ατημέλητη, αγοραία, απαλλαγμένη από τον πειθαναγκασμό στην εκλεπτυσμένη έκφραση, κατορθώνει να μεταφέρει πειστικά τη βιασύνη, την αυταρέσκεια και την κενότητα του αφηγητή.



Τα καλύτερα της συλλογής



Ως προς την έκφραση ευτυχεί και το πολύ καλό διήγημα «Λευκή». Αγχώδης η αφήγηση, πυρετική, με κλιμακούμενη ένταση, αποδίδει άμεσα την ταραχή του ήρωα. Κοφτές, διαπεραστικές φράσεις, κινούμενες από την οργή στην απόγνωση, συνθέτουν τον εσωτερικό μονόλογο ενός καφετζή που η ανέλπιστη εκπλήρωση ενός άπιαστου πόθου τον φέρνει ενώπιον ενός αποτρόπαιου χρέους. Μάλιστα εδώ ο συγγραφέας νιώθει την ανάγκη να αιτιολογήσει την παρείσφρηση λόγιων λέξεων και ευαγγελικών ρήσεων, επιτήδεια παράταιρων με την ιδιότητα του ήρωα. Αν ο Μάντης στην πρώτη του πεζογραφική απόπειρα οικειοποιείται την οπτική της μέσης ηλικίας, οι ήρωες στα διηγήματα «Πρόσωπο με πρόσωπο» και «Memorabilia» για να καταπραΰνουν ή να θεραπεύσουν προσωπικές δυσπραγίες έρχονται πρόσκαιρα στη θέση ενός τερατόμορφου περιθωριακού και ενός ηλικιωμένου αστέγου, αντίστοιχα. Η αποξένωση, ο αποκλεισμός και οι μειονεξίες των άλλων γίνονται βακτηρίες για τις ιδιωτικές μικροσυμφορές.

Οπωσδήποτε τα ευτυχέστερα διηγήματα της συλλογής, η «Σκοτοδίνη» και «Το παιδί». Τα δύο κείμενα, χωρίς να ξεφεύγουν από το καταθλιπτικό, πένθιμο κλίμα του βιβλίου, αποτυπώνουν με αφηγηματική οικονομία και λεπταισθησία ένα αναιτιολόγητο, αλλά παραλυτικό αίσθημα ασφυξίας, πολύ εγγύτερο στη νεανική ιδιοσυγκρασία από τους πιθηκισμούς του υπερφίαλου σωσία. Στην αλληγορικών αποχρώσεων «Σκοτοδίνη» -όπου εντοπίζονται πρόδηλες αναλογίες με το αφήγημα «Παραφωνία» του Δημήτρη Σωτάκη- ο ήρωας σακατεύεται κυριολεκτικά από τη μοναξιά. Το σκοτάδι, όπου ενεδρεύει η εκφοβιστική εμμονή του, σαρκώνεται, του επιτίθεται με απροσμάχητη βιαιότητα, μέχρι να εγκατασταθεί οριστικά στη ζωή του. Αδιαμφισβήτητα το πιο δυνατό κείμενο του τόμου, το «Παιδί». Ενας εικοσιοχτάχρονος επιστρέφει στο χωριό του για να αυτοκτονήσει, επιζητώντας στην ουσία μια αιτία αναβολής, έναν περισπασμό. Ενα παιδί ακινητοποιημένο στο νεκροκρέβατό του τού προσφέρει την αφορμή που χρειαζόταν. Εδώ ο συγγραφέας δεν προσηλώνεται στη μεθόδευση αιφνιδιαστικών ανατροπών, αλλά αφήνει να σχηματιστεί ανεπαίσθητα σχεδόν γύρω από τον ήρωά του ένας θανατερός κλοιός που το ίδιο αβίαστα υποχωρεί, χωρίς πλεοναστικές αποσαφηνίσεις της απελπισίας και δηλώσεις συμπόνιας.

Αν τα διηγήματα του Μάντη δεν ήταν έντεκα, αν δηλαδή ο συγγραφέας είχε υπάρξει αυστηρότερος απέναντι σε μερικά κείμενα, ίσως η συλλογή να άφηνε ισχυρότερες εντυπώσεις. Ομως, παρά τον ανισοβαρή χαρακτήρα του βιβλίου του, ο Νίκος Μάντης φαίνεται πως διαθέτει τις δυνατότητες που θα του εξασφαλίσουν μια αξιόλογη συνέχεια. Και αυτό δεν σημειώνεται υπό τύπον παρηγοριάς και ενθάρρυνσης. Οι αρετές της πρώτης του δουλειάς συνιστούν το στερεότερο εφαλτήριο για την προσέγγιση των συγγραφικών του φιλοδοξιών και δευτερευόντως των αναγνωστικών προσδοκιών.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/11/2006