Bodyland Χωρασωμάτων

69 Bodyland
Ίσως το δεις γραμμένο σε κάποιον τοίχο δημόσιας τουαλέτας, σε μια διαφημιστική αφίσα στο μετρό, στα αποδυτήρια του γυμνασίου. Αν καλέσεις το νούμερο, θα έρθεις σε επαφή με τη μυστηριώδη Άγνωστη Χ, που ακούει, συμβουλεύει, παρεμβαίνει και αρχειοθετεί τη ζωή σου. Θα χαθείς κι εσύ στη ΧΩΡΑΣΩΜΑΤΩΝ.


Η Χ είναι πομπός και δέκτης. Από μικρή διάβαζε συστηματικά τα μηνύματα στις δημόσιες τουαλέτες. Όταν διαφωνούσε, τα διόρθωνε. Με τα χρόνια εξελίχθηκε σε ικανότατη συνθέτρια συνθημάτων στους τοίχους της πόλης.
69 Bodyland


Αν τηλεφωνήσεις, ίσως γίνεις ένας από τους ήρωές της. Αν ακολουθήσεις τα μηνύματά της, μπορεί να γίνεις από χάρτινος σάρκινος: ο ήρωας της ζωής σου, έστω και για λίγο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ




Οποιος διαβάσει τα πεζογραφήματα της Αρ. Μαντόγλου, από το «Βιρτζίνια Γουλφ cafe» (1999) ώς το παρόν σπονδυλωτό μυθιστόρημα «Bodyland-Xωρασωμάτων» (2005), θα αντιληφθεί τη σταδιακή μετατόπιση της γραφής της. Κι αυτό, γιατί το πρώτο της έργο, εμπροσθοφυλακή μιας μαχητικής φεμινιστικής λογοτεχνίας, πέρα από το παιχνίδι με τη διακειμενικότητα και το ξαναδιάβασμα της κλασικής λογοτεχνίας της Β. Γουλφ και του Τ. Χάρντι, αποτελούσε δείγμα της επονομαζόμενης γυναικείας γραφής (θα μπορούσε να ονομαστεί «θυμική» και όχι γυναικεία, καθώς χρησιμοποιείται ενίοτε και από άνδρες) και μάλιστα στην πιο ρηξικέλευθη μορφή της. Είναι η γραφή που επιδιώκει να σπάσει το μονοπώλιο του εγκεφαλικού λόγου των ανδρών και -πέρα από τη θεματική- να διακορεύσει τις αναγνωστικές προσδοκίες με την εσωτερικότητα τους ύφους της.

Εφτά χρόνια μετά, η λογοτεχνική δημιουργία της συγγραφέως δεν έχει κόψει εντελώς τον ομφάλιο λώρο της με τη θυμική γραφή. Διατηρεί εν πολλοίς τα χαρακτηριστικά της, με πρώτο την πραγμάτευση της θέσης της γυναίκας σε σχέση με τον εαυτό της και τους γύρω της. Συνεχίζει να επικρατεί η συναισθηματική έξαρση που πλανάται στη μυθιστορηματική ατμόσφαιρα, ο συνειρμικός τρόπος γραφής με άναρχες αναδρομές μέσω της μνήμης, το γεμάτο ρευστότητα και στοχαστικό ειρμό ύφος και, τέλος, μια γλώσσα που κουβαλάει όλη τη φόρτιση της εκάστοτε ηρωίδας, με διατυπώσεις άλλοτε χαλαρές και ρέουσες, θολές και ελεύθερες κι άλλοτε ζεστές από μια εσωτερικότητα που αναβλύζει.



Γεφύρωση των δύο γραφών



Η λογική, ωστόσο, που διέπει το τέταρτο κατά σειρά πεζογραφικό βιβλίο της Μαντόγλου, επιβεβαιώνει την εντύπωση πως γεφυρώνεται η απόσταση ανάμεσα στη θυμική γραφή και στην καθιερωμένη κοινωνική γλώσσα, καθώς απέχει αισθητά από την πρώτη, ή τουλάχιστον μετριάζει τις ακραίες πτυχές της. Και σ' αυτό της το έργο η συγγραφέας εντρυφεί στη σχέση της γυναίκας με τη γραφή, καθώς προσπαθεί να αποβάλει τον κυρίαρχο ανδρικό λόγο και να ανακαλύψει έναν ιδιαίτερο γυναικείο τρόπο έκφρασης, που κατά βάση -σύμφωνα με τις φεμινίστριες κριτικούς- περνάει από το σώμα. Το «Bodyland» είναι μια ανοιχτή γραμμή, όπου ποικίλες γυναίκες -τα ονόματα των οποίων δίνουν και τον τίτλο στα επιμέρους κεφάλαια- βρίσκουν ευκαιρία να αφηγηθούν ένα κομμάτι από τη ζωή τους και να στοχαστούν πάνω στην ανθρώπινη ύπαρξη και τη γυναικεία φύση.

Κάθε κεφάλαιο -που θα μπορούσε να διαβαστεί ως ξεχωριστό διήγημα- αφορά μια γυναικεία φιγούρα που επιδιώκει να ορίσει το είναι της, την προσωπική της ταυτότητα και συνείδηση, τη σχέση της με το άλλο φύλο· με άλλα λόγια, να αυτοπροσδιοριστεί μέσω του καθορισμού της θέσης του φύλου της μέσα στην κοινωνία. Η φεμινιστική οπτική γωνία δεν εγκαταλείπεται, αλλά πλέον η γυναίκα δεν είναι απλώς πολέμια του ανδροκρατούμενου κόσμου· είναι περισσότερο η ένσαρκη προσπάθεια του «ασθενούς» φύλου να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του και μέσα από αυτήν την αυτογνωσία να διαγράψει τις σχέσεις του με το περιβάλλον, είτε αυτό είναι εχθρικό είτε όχι. Κάθε ιστορία ανάγεται σε μια υπαρξιακή προσπάθεια αυτοκαθορισμού μέσα από την απελευθέρωση της γυναίκας, πρώτιστα από τα δεσμά του ανδρικού λόγου.

Τα πρώτα κεφάλαια διαγράφονται με ήπιους τόνους και καθαρά περιγράμματα, γεγονός που κάνει το λόγο της Αρ. Μαντόγλου να γίνεται περισσότερο αναγνώσιμος και να προσδιορίζει σαφέστερα την ιστορία του. Σε μερικά μάλιστα από αυτά συμπλέκονται δύο επίπεδα, όπως στην «Αρετή»: απ' τη μια, η αφανής ζωή της νοσοκόμας και απ' την άλλη, η δόξα των αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες, επίπεδα που αναδεικνύουν τη σύγκρουση του κοινωνικού/ανδρικού/αποδεκτού με το προσωπικό/γυναικείο/διαφορετικό. Πολλά, ωστόσο, από τα επόμενα αφηγήματα επιστρέφουν στο αυτοεγκλωβισμένο ύφος της θυμικής γραφής, κάτι που τα μετατρέπει σε μια στείρα ομφαλοσκόπηση χωρίς δυνατότητες επικοινωνίας με τον άλλο. Κι αν αυτό συμβαίνει με τη συνείδηση ότι ο άνδρας αποδέκτης δεν μπορεί να αντιληφθεί τον «αλλότριο» λόγο της γυναίκας -και κάτι τέτοιο δεν ενοχλεί-, τότε το αναγνωστικό κοινό θα αντιληφθεί τις αρετές του έργου, μόνον εφόσον κινείται σε ένα συγκεκριμένο μήκος κύματος: της γυναίκας που ασφυκτιά μέσα στον κόσμο και το λόγο των ανδρών και προσπαθεί να μιλήσει αλλιώς.

Ακριβώς επειδή δεν δίνεται έμφαση στην πλοκή, κάθε πρόσωπο σκιαγραφείται με τη λογική της φωτογραφίας: στατικά πλάνα, ακίνητα, με τη γυναικεία πρωταγωνίστρια στο κέντρο να σκέφτεται πιο πολύ και να αναλύει τις καταστάσεις, παρά να δρα. Κυριαρχούν, λοιπόν, το σχόλιο, ο αυτοστοχασμός, η προσπάθεια της γυναίκας να συλλάβει τρόπους διαφυγής από τον ανδρικό τρόπο σκέψης, που την έχει εγκλείσει μέσα σε κοινωνικά στερεότυπα, και να αναχθεί πάνω από αυτόν μέσω της γλώσσας του σώματος.



Η σωματικότητα της γλώσσας



Η φεμινιστική βιοκριτική είχε αναδείξει τα βιολογικά χαρακτηριστικά ως τη βασική ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα και το σώμα ως καθοριστικό παράγοντα της συγγραφέως. Ετσι, η τελευταία, σε αντίθεση με τη «γλώσσα του καταπιεστή», επιχειρεί να εξωτερικεύσει όσα την απασχολούν όχι με τη φαλλοκεντρική δομή του ανδρικού λόγου, αλλά με τη σωματικότητα της φωνής. Η φωνή αυτή τολμά να σπάσει τα δεσμά που τη συνδέουν με την πάγια -ανδρικής κοπής- ομιλία και να δημιουργήσει τη δική της παράδοση. Με τη μεταφορική χρήση του γυναικείου σώματος επιδιώκεται η ανασύνθεση του κόσμου με άλλους όρους και με αναθεωρητική ματιά.

Η Αρ. Μαντόγλου -κριτικός της λογοτεχνίας με ισχυρή θεωρητική σκευή- γνωρίζει τόσο τα κείμενα των ξένων συγγραφέων όσο και τη θεωρία του φεμινισμού και επιχειρεί να μεταφέρει στα ελληνικά τη λογοτεχνική γραμμή της σωματικότητας της γραφής. Εμφανίζει το σώμα ως άλλη εκδοχή της φιμωμένης συνείδησης, ως «ένα πεδίο εκπομπής μηνυμάτων που αφορούν την ταυτότητα», όπως γράφει σε μια κριτική της, ενώ οι ηρωίδες της το χρησιμοποιούν ως κώδικα έκφρασης: η Λευκή, που είναι μασέζ και εκφράζεται με τα χέρια, με τα οποία μάλιστα διαβάζει τα κορμιά των πελατών της, η Αλίκη που προσπαθεί να καταλάβει και να ελέγξει το σώμα της, η Βικτορία που θέλει να χαράξει ένα τατουάζ στον ώμο της ή η Ευτυχία που νιώθει το σώμα της και το στόμα της να ασφυκτιούν. Οι παραλλαγές αυτές του γυναικείου εαυτού συστήνουν ένα δικό του σύμπαν, μέσα στο οποίο οι πρωταγωνίστριες αναζητούν να καταδείξουν πρώτα στον εαυτό τους τα όρια των ανθρώπινων σχέσεων και να τα αποτυπώσουν μέσα από τη δική τους σωματοποιημένη οπτική γωνία.

Η προσπάθεια αυτή, όσο κι αν φαίνεται να διαθέτει ποικιλία από πρόσωπο σε πρόσωπο, κινείται σε μια μονοδιάστατη πορεία, μέσα στην οποία εντέλει μειώνεται από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ίσως επειδή ο γνώστης της φεμινιστικής θεωρίας και λογοτεχνίας ξέρει τι να περιμένει πριν καλά καλά διαβάσει ολόκληρο το βιβλίο.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/03/2006