Ρωσία 100 χρόνια

[...] Το λεύκωμα που κρατάτε στα χέρια σας είναι μια φωτογραφική ιστορία των τελευταίων εκατό χρόνων της Ρωσίας. Πρέπει να αποσαφηνιστεί αμέσως ότι δεν πρόκειται για Φωτογραφική Ιστορία της Ρωσίας. Υπάρχουν πολλές ιστορίες που θα μπορούσαν να γραφτούν, καθεμιά με διαφορετική οπτική, πολιτικές πεποιθήσεις και καλλιτεχνικά πιστεύω. Επιπλέον, είναι αδύνατον να απεικονιστεί η απεραντοσύνη της χώρας και των ανθρώπων της και το μεγαλείο της ψυχής τους, μπροστά στις τραγωδίες που τους επιφύλαξε ο εικοστός αιώνας. =[...]

Από το «Ντοκουμέντο Φωτός» σελ. 10 του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Θα 'λεγε κανείς πως δεν είναι εύκολο, μ' ένα βιβλίο στα χέρια, να περιπλεύσει κανείς εκατό χρόνια ιστορίας -και μάλιστα ιστορίας πολυτάραχης και πολύπλαγκτης, γεμάτης αντιθέσεις, αντιφάσεις, ανατροπές. Ακόμη δυσκολότερο, όταν δεν είναι ανυποψίαστος: όταν γνωρίζει ότι η φωτογραφική μαρτυρία, παρά την εξ ορισμού ευθυγράμμισή της με την αρχή της πραγματικότητας, ή μάλλον εξαιτίας αυτής ακριβώς, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραποίηση, την απόκρυψη, την πλαστογράφηση της ιστορίας.

Κι όμως: μπροστά σ' αυτό το βιβλίο οι επιφυλάξεις αναστέλλονται. Κυρίως γιατί οι συντελεστές του φαίνεται να γνωρίζουν πολύ καλά το διφορούμενο χαρακτήρα του υλικού τους. Γνωρίζουν δηλαδή ότι από τη στιγμή που επιλέγουμε τη φωτογραφία, από τη στιγμή που τη σκηνοθετούμε στη σελίδα, καταστρώνοντας αριστοτεχνικά τη σκηνογραφία της -το κείμενο που θα την πλαισιώσει, τη λεζάντα που θα τη σχολιάσει, τον τίτλο που θα την επιστεγάσει- η εικόνα έχει χειραγωγηθεί. Διατηρώντας μια σχέση άστατη και επίφοβη με την πραγματικότητα, σχέση που θυμίζει «γάμο υπό τη συνεχή απειλή της λεπίδας του διαζυγίου» -για να χρησιμοποιήσω τη φράση του δημοσιογράφου Εντγκάρ Ροσκίς- ενδέχεται να ψεύδεται, την ίδια στιγμή που διατρανώνει τη γνησιότητά της. Αρκεί να θυμηθούμε τις φωτογραφίες που τάχθηκαν στην υπηρεσία της κυρίαρχης αφήγησης περί την ιστορία -και μια και μιλάμε για τη Ρωσία, αρκεί να ανακαλέσουμε τις ταχυδακτυλουργίες των σταλινικών, που εξαφάνιζαν κατά βούληση τα πρόσωπα στις ιστορικές φωτογραφίες της Οχτωβριανής Επανάστασης.

Αυτή ακριβώς η εντιμότητα των επιμελητών της έκδοσης, αυτή η «μετά λόγου γνώση» του προβλήματος της ιστορικής μαρτυρίας καθιστούν τόσο μοναδικό το βιβλίο «Ρωσία - 100 χρόνια». «Η φωτογραφική μηχανή κλέβει φως από τον κόσμο και μας παρουσιάζει γεγονότα, αποδείξεις και στοιχεία τα οποία χρειάζονται μετάφραση και κρίση», σημειώνει στην εισαγωγή του ο Γιάννης Δήμου, που έκανε την επιλογή των φωτογραφιών, διαλέγοντας τις πιο καθηλωτικές, στη βουβή ευγλωττία τους εικόνες, εκείνες που «αναδεικνύουν ένα ιστορικό γεγονός ή μια κοινωνική συνθήκη με έναν πλούτο οπτικών αναφορών». Ο Αρης Μαραγκόπουλος, από την πλευρά του, επιτελώντας, μέσα από τα συνοδευτικά των φωτογραφιών κείμενα αλλά και την εξαιρετική εισαγωγή του, έναν άθλο -να συνοψίσει εκατό χρόνια ιστορίας σε σύντομες, αλλά απολύτως κατατοπιστικές λεζάντες- δεν παύει να υπενθυμίζει κάθε τόσο το «στημένο» χαρακτήρα πολλών «ντοκουμέντων», τον προπαγανδιστικό τους χαρακτήρα, την εξωφρενική απόστασή τους από την πραγματικότητα που βίωναν οι Σοβιετικοί πολίτες, κυρίως στην καρδιά του σταλινισμού. Και η Βάσω Αβραμοπούλου, που σχεδίασε με έμπνευση το λεύκωμα, καταφέρνοντας να συνθέσει αριστοτεχνικά κείμενα και φωτογραφίες, επέμεινε στις πολυσήμαντες αντιπαραθέσεις, στις εννοηματωμένες συνευρέσεις, στις αντιστικτικές θεματικές αναπτύξεις, δημιουργώντας μια ρέουσα εξέλιξη που θυμίζει ντοκιμαντέρ.


Στέκομαι ιδιαίτερα στην εισαγωγή του Αρη Μαραγκόπουλου, όχι μόνο γιατί επισημαίνει ότι, είτε έτσι είτε αλλιώς, η Ρωσία «υπήρξε ο δικός μας αιώνας», όχι μόνο γιατί αποτυπώνει, τόσο εύστοχα και τόσο απερίφραστα την τραγωδία των ανθρώπων, που, αγωνιζόμενοι «εκτός των συνόρων της, για τα ιδανικά που (στα μάτια τους) προσωποποιούσε το κοινωνικό της σύστημα, γνώριζαν την ίδια ακριβώς τύχη με εκείνους που, εντός της χώρας, το Σύστημα καταδίωκε για τις δημοκρατικές και φιλελεύθερες πεποιθήσεις τους», αλλά και γιατί καταδεικνύει, με εξαιρετική οξυδέρκεια ότι, αν είναι «σχετικά εύκολο να ανατρέψεις ένα καθεστώς, είναι πολύ δύσκολο να ανατρέψεις τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται οι άνθρωποι». «Η νοοτροπία, τα ήθη, οι συμπεριφορές, η κουλτούρα, ο πολιτισμός έχουν βαθιές, πολύκλαδες ρίζες στην ιστορία κάθε λαού», γράφει ο Μαραγκόπουλος. «Δεν ξεριζώνονται με διοικητικά μέτρα. Κι αν αυτές οι ρίζες δεν υποκατασταθούν από άλλες, κατά τους αργούς νόμους της φύσης, τίποτε δεν μπορεί να τις ξεριζώσει, τίποτε δεν αλλάζει. Αλλάζει μόνον η ρητορεία της πολιτικής, το σκηνικό των πολιτικών παραστάσεων, η κρούστα της κοινωνικής ζωής -η ψίχα παραμένει άθικτη. Υπό το κράτος της βίας και του φόβου οι ανθρώπινες ψυχές παραμένουν πεισματικά ίδιες».

Μάθημα ιστορίας και πολιτικής, και συνάμα εισαγωγή σ' έναν πολιτισμό μεγάλου πλούτου και έντασης, είναι το ανά χείρας λεύκωμα. Και αυτό, γιατί σαν υπαινιγμός περισσότερο και σαν ερέθισμα (πόσο όμως ακαταμάχητο ερέθισμα) περνούν ανάμεσα στα κείμενα και τα εύγλωττα αποσπάσματα από τα μεγάλα έργα της ρωσικής λογοτεχνίας. Από τον Γκόγκολ στον Γκριμπογέντοφ, από τον Λέρμοντοφ στον Ντοστογιέφσκι, από τον Τσέχοφ στον Μαγιακόφσκι και από εκεί στην Τσβετάγιεβα, τον Μπάμπελ, τον Πάστερνακ και τον Σολτζενίτσιν, τα σύντομα αυτά κείμενα αποτελούν εξίσου ηχηρά ντοκουμέντα μιας οδυνηρής περιπέτειας. Πιο διακριτικά από τις φωτογραφίες ίσως, αλλά και πιο απαιτητικά, μεταφράζουν σε έννοιες το ωμό, σημειωτικό υλικό, δείχνοντας πόσο εντελέστατα μπορεί η μεγάλη λογοτεχνία να γίνει ο καθρέφτης του κόσμου.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/02/2003