Ulysses. Οδηγός ανάγνωσης

Ο Οδυσσέας (Ulysses) του Τζαίημς Τζόυς παραμένει αυτό που είχε προφητέψει ο Τ.Σ. Έλιοτ στις αρχές του εικοστού αιώνα: «Το βιβλίο στο οποίο όλοι χρωστάμε κι από το οποίο κανείς μας δεν μπορεί να ξεφύγει». Το Ulysses, Οδηγός Ανάγνωσης, του Αρη Μαραγκόπουλου, με διεισδυτικότητα και απολαυστικό τρόπο αναζωογονεί και εμπνέει την ανάγνωση αυτού του -κατά γενική ομολογία- πιο ανορθόδοξου βιβλίου στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα μεγάλα μυθιστορήματα, όπως μια μεγάλη μουσική που μπορείς να την ακούς ατέλειωτα, εμπνέουν πολλαπλές αναγνώσεις. Αυτό ισχύει πρωτίστως για τον Οδυσσέα του Τζόις, αυτή την ήπειρο του νοήματος που ανακεφαλαιώνει την ανθρώπινη έκφραση, από τα πρώτα ψελλίσματα και τις ηχοποιητικές επινοήσεις της ως τις μεγάλες μυθιστορηματικές συνθέσεις των δύο περασμένων αιώνων. Εννοείται ότι η αποκρυπτογράφηση αυτού του ειδολογικά αταυτοποίητου μυθιστορηματικού κόσμου είναι λίαν δυσχερής.

Ο Αρης Μαραγκόπουλος έχει επιχειρήσει επανειλημμένως αυτή την αποκρυπτογράφηση: οι Οδηγίες προς ναυτιλλομένους, μια προ πολλού εξαντλημένη έκδοση (Δελφίνι, 1995), υπήρξε η πρώτη προσπάθειά του. Η σύγκριση με εκείνο το βιβλίο (σύνθετη ανάπτυξη του οποίου αποτελεί η παρούσα έκδοση του Κέδρου) πείθει ότι έχουμε, στην ίδια κατεύθυνση, μια εντελώς νέα κριτική θεώρηση, αυτό που είθισται να αποκαλούμε οριστική γραφή.

Ο συγγραφέας, δίχως να προσκολλάται σε μια ορισμένη μεθοδολογική προσέγγιση, αξιοποιεί σιωπηρά τις εξωκειμενικές αναφορές και τη σχετική βιβλιογραφία, εμμένοντας κυρίως στο κείμενο και στις συνδηλώσεις του, πιστός, όπως ομολογεί ο ίδιος στην Εισαγωγή του, στην αρχέτυπη αρχή: «Ομηρον εξ Ομήρου σαφηνίζειν». Το δοκίμιο (σε 18 κεφάλαια που αντιστοιχούν στα επεισόδια του πρωτοτύπου) υπακούει σε μια «έξυπνη» δομή που επιτρέπει την κατανόηση του κειμένου μέσα από διαδοχικά επίπεδα ανάγνωσης. Ετσι κάθε κεφάλαιο αρχίζει με ένα μετάφρασμα και με τη σύνοψη της πλοκής του επεισοδίου· συνεχίζει με την ενότητα «Οδύσσεια», που περιλαμβάνει εκτενείς αναφορές στο ομηρικό έπος· κορυφώνεται στην ενότητα «Ulysses», όπου, υπό διαφορετικές οπτικές γωνίες, φωτίζεται ο αφηγηματικός καμβάς του πρωτοτύπου. Μία ακόμη ενότητα, η «Τεχνική», «ξεκλειδώνει» τις αφηγηματικές τεχνικές του αντίστοιχου τζοϊσικού επεισοδίου. Ως κατακλείδα υπάρχει πάντα ένα δεύτερο μετάφρασμα, καθώς και, για τον απαιτητικό μελετητή, εκτενή και ποικιλοτρόπως χρηστικά σχόλια. Στην αδρομερή αυτή διάταξη η έμφαση αναπόφευκτα πέφτει σε κάποια σημεία που οφείλουν να υπογραμμιστούν.

Μετάφραση. Ο Μαραγκόπουλος υιοθετεί συγκεκριμένη μεταφραστική θεωρία: Το πρωτότυπο κείμενο οφείλει να αναδεικνύεται σε όλη την ιδιομορφία του ή, αν προτιμάτε, στη γοητευτική «σκοτεινιά» του. Τα ευτυχή αποτελέσματα έχουν ήδη διαπιστωθεί ­ στο προηγούμενο τζοϊσικό βιβλίο του, το Αγαπημένο Βρωμοδουβλίνο (Κέδρος, 1997).

Ομηρική Οδύσσεια. Στην ενότητα αυτή ο Μαραγκόπουλος τεκμηριώνει συστηματικά τους λανθάνοντες δεσμούς ανάμεσα στο «Ulysses» του Τζόις και στην ομηρική «Οδύσσεια». Δεσμούς που αναφέρονται μεν στους ήρωες, στην πλοκή κτλ., κυρίως όμως προσηλώνονται στο βαθύτερο αρχετυπικό υπόβαθρο αμφοτέρων των επών.

Ulysses. Ο τρόπος που χειρίζεται εδώ το υλικό του ο συγγραφέας μοιάζει με «υφαντική» ή «καλαθοπλεκτική». Η τριτοπρόσωπη αφήγηση πλέκεται με μικρά μεταφρασμένα αποσπάσματα που παρεμβάλλονται για να τη στηρίξουν, εμπλουτίζεται με παρατηρήσεις και στοχασμούς υπό μορφήν ρητορικών ερωτημάτων, ποικίλλεται απο τίτλους κεφαλαίων και διευκρινιστικά παραθέματα ­ όλα αυτά με ένα ύφος που ζωντανεύει την ανάλυση κατά τον τρόπο του πλατωνικού διαλόγου. Στην ενότητα αυτή όλα τα ζητήματα που συνθέτουν το σύνδρομο «Ulysses» (αλλά και όλη τη νεωτερική λογοτεχνία...) τίθενται στο τραπέζι και «ανασκολοπίζονται», εννοώ ότι υφίστανται την κριτική βάσανο ως τη, χωρίς υπερβολή, αφαίμαξη του νοήματός τους. Η αφηγηματική μελωδία στις «Σειρήνες» με το κυρίαρχο belcanto και τις άλλες φόρμες, τη φούγκα, το glissando, το rondo κτλ. · η παρωδία με τα pastiche των Ραμπελέ και Στερν στους «Κύκλωπες»· ο αυνανισμός, ως ερωτική αξία πέρα από την ιδεοπληξία της αναπαραγωγής, στη «Ναυσικά»· η επικούρεια στάση της Μόλι Μπλουμ «σαν ένα γιγάντιο τεμπέλικο κορμί» στην «Πηνελόπη»· οι θεωρίες του Στίβεν για τον Σαίξπηρ, ως η προκλητική αυτοανάλυση του Τζόις στη «Σκύλλα και Χάρυβδη», είναι ελάχιστα δείγματα του ευρύτατου φάσματος θεμάτων που αναμοχλεύονται εξαντλητικά σε αυτή την πυκνή ενότητα που δεσπόζει σε κάθε κεφάλαιο του Οδηγού Ανάγνωσης.

Τεχνική. Δεκαοκτώ επεισόδια συνθέτουν το Ulysses, πολύ περισσότερες από 18 (μια ματιά στο χρηστικότατο Ευρετήριο του βιβλίου πείθει γι' αυτό) ειναι οι αφηγηματικές τεχνικές που δοκιμάζει ο Τζόις και εξονυχίζει παραδειγματικά ο Μαραγκόπουλος στην ομότιτλη ενότητα κάθε κεφαλαίου. Στον «Τηλέμαχο» το ύφος εκδιπλώνεται ανάλογα με την ταχύτητα που αλλάζουν οι σκέψεις των ηρώων· στον «Πρωτέα» εισβάλλει κυρίαρχα το ρεύμα συνείδησης· σπαράγματα σκέψεων και εικόνων ρέουν ακατάσχετα στην αφήγηση των «Λωτοφάγων», καθώς, πότε αργόσυρτες, πότε ακαριαίες, οι προτάσεις «θηλυκώνουν» με την εναλλαγή ονείρου και ζωής· στη «Νέκυια» η δραματικότητα του θανάτου υπονομεύεται από ένα μακάβριο χιούμορ· στην «Αιολία» η ευτέλεια ενος ορισμένου πολιτισμού («των αποχωρητηρίων») και η απολιθωμένη στερεότυπη σκέψη αποτυπώνονται σε μιμήσεις τίτλων εφημερίδων· στους «Λαιστρυγόνες» η συσταλτική και περισταλτική λειτουργία των εντέρων του κυρίου Μπλουμ εκφράζεται με ανάλογη «εισπνοή» και «εκπνοή» των παραγράφων κτλ., κτλ. Ο αναγνώστης σε αυτή την ενότητα εξοικειώνεται με όλες, δίχως υπερβολή, τις τεχνικές που γνώρισε το μυθιστόρημα στον 20ό αιώνα.

Από τα παραπάνω θα πρέπει να έγινε κατανοητό ότι ο Οδηγός Ανάγνωσης που προτείνει ο Αρης Μαραγκόπουλος, πρώτον, δεν αφορά μόνο τον Τζόις αλλά τη νεωτερική λογοτεχνία γενικότερα· δεύτερον, δεν αποτελεί μια ψυχρή και σχολαστική προσέγγιση του τζοϊσικού «Οδυσσέα». Είναι ταυτόχρονα ένα λογοτεχνικό κείμενο που η γλώσσα του συγχρονίζεται με τις κυμάνσεις του πρωτοτύπου· γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο διαβάζεται ως απολαυστική μυθιστορία της σύγχρονης λογοτεχνικής Οδύσσειας.



Γιώργος Αριστηνός

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-10-2001





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μετά τις «Οδηγίες προς ναυτιλλομένους», που ήταν και η πρώτη πειραματική έκδοση του παρόντος εμπλουτισμένου οδηγού, ο κ. Μαραγκόπουλος, αφοσιωμένος μελετητής του μεγάλου Ιρλανδού συγγραφέως, τώρα προσφέρει μια πλήρως εξοπλισμένη «σχεδία» στους αναγνώστες εκείνους που επιθυμούν να «επιπλεύσουν» στην τζοϊσική θάλασσα, καθώς, δίχως άλλο, κάθε απόπειρα ανάγνωσης του βιβλίου αποτελεί μια κειμενική Οδύσσεια, μια περιπέτεια που δεν εγγυάται στον αναγνώστη ούτε κάποιο συγκεκριμένο προορισμό ούτε αβίαστη πλεύση. Ενας οδηγός ανάγνωσης είναι απαραίτητος τόσο για τους αρχάριους όσο και για τους «μυημένους», για τους μεν για να μην εγκαταλείψουν την προσπάθεια από τις πρώτες ήδη σελίδες, για τους δε, για να τους δοθεί η δυνατότητα να προεκτείνουν το βλέμμα τους, ακολουθώντας κάποιες από τις ερμηνευτικές οδούς που προτείνει ο μελετητής. Κι αυτό επιχειρείται στον «Οδηγό», καθώς, πέρα από τις πλείστες αναφορές σε δρόμους που ακολουθήθηκαν μέχρι σήμερα, αφήνει νύξεις για καινούργιες προοπτικές του ανεξάντλητου αυτού κειμένου, κατευθύνσεις στις οποίες ο κάθε αναγνώστης, ανάλογα την ιδιοσυγκρασία του, τις εμμονές του, τις αναζητήσεις του ή τις εμπειρίες του, θα στραφεί.

Ταυτόχρονα, δεν αφήνει ασχολίαστες τις μέχρι σήμερα προσεγγίσεις από την εποχή του Τζόις έως τις μέρες μας, παραθέτοντας πλήρη βιβλιογραφία, σχολιασμούς, αποσπάσματα επιστολών και μαρτυρίες.

Αποφεύγοντας τις αναφορές σε στενά βιογραφικές πληροφορίες, σκύβει στην ανατομία του έργου, στις αισθητικές θεωρίες που το διέπουν και στην εξέταση των σημείων σύγκλισης με την ομηρική Οδύσσεια, διακρίνοντας, προφανώς, πως το ίδιο το κείμενο του Τζόις προκαλεί μια τέτοια προσέγγιση.



Μια ακατάπαυστη ηχώ

Οταν το 1941 ο Χάρι Λέβιν δήλωνε πως «Ο Οδυσσέας είναι το μυθιστόρημα που βάζει τέρμα σε όλα τα μυθιστορήματα», προφανώς υπονοούσε αυτό που σήμερα επιβεβαιώνεται: κάθε φορά που ένας ακόμα «δημιουργικός αναγνώστης» καταθέτει τη δική του εμπειρία, η πιθανότητα της εξάντλησης του έργου μηδενίζεται, γιατί όλο και περισσότερους κριτικούς και συγγραφείς καθηλώνει και συνεχώς προσελκύει νέες γενιές «οπαδών».

Το Ulysses (Ο Μ. διατηρεί το λατινικό τίτλο του έργου) είναι κείμενο κατ' εξοχήν μοντερνικό, που ήλθε σε ρήξη με την παράδοση του μυθιστορήματος του ρεαλισμού, συνεχίζει να εμπνέει σύγχρονους θεωρητικούς και συγγραφείς του μεταμοντερνισμού, καθώς εφάπτεται με κάθε έκφανση δημιουργικής έκφρασης.

Κάθε δημιουργός, κάθε άνθρωπος του πνεύματος που καταπιάνεται σήμερα με τη γραφή, δεν γίνεται να μην καταφύγει στο τζοϊσικό σύμπαν (η επιρροή του ασκείται και σε δημιουργούς άλλων τεχνών, από τον κινηματογράφο, τη μουσική, τη διαφήμιση έως το κολάζ και τη ζωγραφική), καθώς επηρεάζοντας γενιές ολόκληρες συγγραφέων -από τους σύγχρονούς του έως τον Καλβίνο και τον Ράσντι, τον Μπόρχες και τον Μάρτιν Εϊμις- η ηχώ του «Οδυσσέα» συνεχίζει να ακούγεται πίσω από κάθε κείμενο. Γιατί, λοιπόν, αυτή η δυσκολία ανάγνωσής του, ύστερα από τόσα κείμενα που έχουν γραφεί και άλλα τόσα που έχει εμπνεύσει; Πιθανόν γιατί απαιτεί από τον αναγνώστη να αποδομήσει τις προκατασκευασμένες αντιλήψεις του, γιατί τον θέλει δημιουργικό και όχι παθητικό δέκτη, ικανό να αναδημιουργήσει το κείμενο· με άλλα λόγια, η συνεργασία του είναι προϋπόθεση.

Ομως, παρά την καλή πρόθεσή τους, όταν οι αναγνώστες «βουτάν» στη θάλασσα του κειμένου, διαπιστώνουν τη δυσκολία να εντοπίσουν τις αντιστοιχίες με τον επικό του πρόδρομο· και σε μια τέτοια απόπειρα, κυρίως, ο οδηγός τού κ. Μαραγκόπουλου μπορεί να αποβεί πολύτιμος, καθώς με τους καίριους συσχετισμούς, τις αιφνιδιαστικές τομές, με την ιδιαίτερη ευαισθησία στον προσδιορισμό των συμβολικών σχέσεων, επισημαίνει και αποκαλύπτει τη μυστική συγγένεια των τζοϊσικών και ομηρικών ηρώων.

Ο Τζόις κατασκεύασε αυτές τις αναλογίες ανάμεσα στους ήρωές του και στους ομηρικούς χαρακτήρες, ανάμεσα στον Στίβεν και τον Τηλέμαχο, στον Μπλουμ και τον Οδυσσέα, στη Μόλι και την Πηνελόπη, οι οποίες εδώ επισημαίνονται και αναλύονται.



Η μύηση του αναγνώστη

Για την ανάγνωση παρατίθενται δεκαοχτώ κεφάλαια που αντιστοιχούν στα αντίστοιχα κεφάλαια του τζοϊσικού κειμένου και τα οποία φέρουν τους ανάλογους ομηρικούς τίτλους που έχουν επικρατήσει. Υπάρχει κι ένας υπότιτλος, ο οποίος αντλείται από το κείμενο και ο οποίος, κατά το μελετητή, συμπυκνώνει τον κύριο προσανατολισμό του κεφαλαίου. Παρατηρώντας τους υποτίτλους δεν μπορεί παρά να εξαίρει κάποιος την παρατηρητικότητά του: τα αποσπάσματα αυτά, πέρα από το να συμπυκνώνουν το κεφάλαιο, αν τοποθετηθούν παρατακτικά, σχηματίζουν από μόνα τους ένα «ποίημα» που συνοψίζει την πνευματική και σωματική περιπέτεια των ηρώων.

Ακολουθούν ένα μεταφρασμένο απόσπασμα, που κατά τον Μ. είναι αντιπροσωπευτικό του ύφους τού επεισοδίου, και μια ενότητα με τον τίτλο «Πλοκή», που μας διαφωτίζει για τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα καθώς και μια σύνοψη των τεκταινομένων στο επεισόδιο. Ακολουθεί το κεφάλαιο Οδύσσεια, όπου και επικεντρώνεται στις ομηρικές αναφορές, στις αντιστοιχίες των συμβολισμών, στο σχολιασμό των ονομάτων και των πράξεων των ηρώων και, εστιάζοντας στους υπαινιγμούς του κειμένου, υποδεικνύει τις αναλογίες και την ελληνικότητα της σκέψης τού Τζόις.

Επεται η σημαντικότερη, κατά τη γνώμη μου, συμβολή του μελετητή, η ενότητα με τον τίτλο Ulysses, με τον αντίστοιχο αριθμό του κεφαλαίου. Εδώ επιχειρείται η «μύηση» του αναγνώστη στο κείμενο, δίνοντάς του πληροφορίες για άλλες ερμηνείες, νύξεις για πιθανές προσεγγίσεις κι επισημαίνονται τα ετερόκλητα στοιχεία και οι συμβολισμοί εκείνοι που συμβάλλουν στον προσανατολισμό του, καθώς και κατευθυντήριες προτάσεις που έχουν προέλθει από τη μακρόχρονη σχέση του μελετητή με το κείμενο. Ταυτόχρονα επισημαίνονται τα πολλαπλά στρώματα ανάγνωσης, προτείνοντας νέες οπτικές και κατευθυντήριες γραμμές που έχουν προκύψει από την ενδελεχή έρευνά του.

Ακολουθεί η ενότητα της «τεχνικής», όπου αναλύονται ο τρόπος γραφής του αντίστοιχου κειμένου, η δομή και η μορφή του κι επισημαίνονται οι καινοτομικές τεχνικές, οι αποκλίσεις από την παραδοσιακή κλασική περιγραφή έως τις τεχνικές του εσωτερικού μονολόγου ή της συνειδησιακής ροής.

Το κάθε κεφάλαιο κλείνει με την ενότητα «Σχόλια», που απευθύνεται κυρίως στον πιο απαιτητικό αναγνώστη και όπου, πέρα από τις βιβλιογραφικές παραπομπές και σημειώσεις, αναλύονται εκτενέστερα λεπτομέρειες και επιρροές, ενδοκειμενικές και εξωκειμενικές αναφορές του συγγραφέα.

Επιθυμώντας να ενθαρρύνει τον αναγνώστη που αισθάνεται αφημένος στο «έλεος του ανελέητου» και απαιτητικού αυτού κειμένου, υπενθυμίζοντάς μας πως καμία ανάγνωση δεν είναι η τελική και πως μπορεί ο καθένας να επιχειρήσει τη δική του, ο Μ. μας προσφέρει ταυτόχρονα και έναν κατατοπιστικότατο οδηγό για τα ρεύματα του μοντερνισμού, έναν χάρτη των αφηγηματικών τεχνικών που επηρέασαν και συνεχίζουν να επηρεάζουν και που όλοι όσοι ασχολούνται με τη γραφή οφείλουν να γνωρίζουν, όπως τις έννοιες της τζοϊσικής επιφάνειας, τις τεχνικές του εσωτερικού μονολόγου, της συνειδησιακής ροής και τους τρόπους που αυτές ήρθαν σε ρήξη με την παραδοσιακή ρεαλιστή απεικόνιση, ενώ δεν παραλείπεται η εκτενής αναφορά στα κυριότερα φιλοσοφικά ρεύματα που επηρέασαν το έργο του Τζόις. Ενός έργου που σήμερα, ογδόντα χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή του, συνεχίζει να προσελκύει το ενδιαφέρον μελετητών, υποψιασμένων αλλά και κοινών αναγνωστών, και που σημαίνει πως το «σύμπαν» του παραμένει ανεξάντλητο, ένας τόπος έμπνευσης για ερμηνεία, δημιουργία, σχολιασμό αλλά και κατευθυντήρια πυξίδα, εσωτερικών πλεύσεων.

Η προτεραιότητα που τίθεται από τον κ. Μαραγκόπουλο, ήδη από την εισαγωγή του «Οδηγού», «να μη φράξει τις διόδους απόλαυσης του τζοϊσικού κειμένου», έχει επιτευχθεί με αυτό το έργο/ προσφορά, που απευθύνεται όχι μόνο στον Ελληνα αναγνώστη, αλλά σε κάθε σύγχρονο μελετητή, με αυτή την αισθητικά άρτια και ιδιαίτερα επιμελημένη έκδοση.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/11/2001