Πληθυσμός και εκπαίδευση στην Ελλάδα - Εξελίξεις και προοπτικές

Στο βιβλίο διερευνώνται οι επιπτώσεις των δημογραφικών εξελίξεων και τάσεων στο σχολικό πληθυσμό κατά την τελευταία τριακονταετία με πρωτοποριακή μεθοδολογική προσέγγιση. Η έρευνα αυτή συμβάλλει στην προαγωγή των γνώσεων σχετικά με τη συμμετοχή του πληθυσμού στην εκπαιδευτική διαδικασία. Φιλοδοξεί επίσης να αποτελέσει πηγή πληροφόρησης στο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής στη χώρα μας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο πλαίσιο της κοινωνικο-δημογραφικής ανάλυσης - γνωστής παλαιότερα ως «κοινωνική μορφολογία» - η μελέτη των δημογραφικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού μιας συγκεκριμένης χώρας (λ.χ. η κατανομή των κατοίκων της ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, τη γεννητικότητα κτλ.) γίνεται, κατά κανόνα, σε συνδυασμό με τη μελέτη των λοιπών μετρήσιμων χαρακτηριστικών του πληθυσμού αυτού (λ.χ. της γεωγραφικής κατανομής, του εκπαιδευτικού επιπέδου, του οικονομικού επιπέδου κτλ.) ώστε να αποκαλυφθούν οι όποιες συσχετίσεις μεταξύ των χαρακτηριστικών του πρώτου και του δεύτερου τύπου. Ειδικότερα, από την κοινωνιολογική σκοπιά, αυτό που ενδιαφέρει είναι το πώς τα παραπάνω χαρακτηριστικά στην αλληλεπίδρασή τους επηρεάζουν τη φύση των κοινωνικών σχέσεων και ομάδων, αλλά και επηρεάζονται από αυτές, συμβάλλοντας ταυτοχρόνως στη διαμόρφωση της πολιτισμικής ταυτότητας της συγκεκριμένης κοινωνίας.

Παραδείγματος χάριν, ο κλασικός ιταλός κοινωνιολόγος Vilfredo Pareto διατύπωσε τη θεωρία (1935) ότι η αριθμητική αναλογία με την οποία άτομα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (λ.χ. με υψηλή μόρφωση) αντιπροσωπεύονται στις διάφορες κατηγορίες του πληθυσμού μιας χώρας έχει επιπτώσεις στο επίπεδο της διαμόρφωσης της δομής της και του πολιτισμού της. H ανάλυση του τύπου αυτού, με ρίζες στα τέλη του 19ου αιώνα (Durkheim) και στις αρχές του 20ού, που χαρακτηρίζεται από τη χρήση ποσοτικών κριτηρίων και από την κατάταξη ατόμων, ομάδων, ακόμη και κοινωνιών σε ποικίλες κατηγορίες (γνωστή παλαιότερα ως «κοινωνική μορφολογία»), δεν έπαψε στην πορεία του χρόνου να ενδιαφέρει την κοινωνιολογική και ειδικότερα την κοινωνικο-δημογραφική έρευνα.

Σε αυτόν τον χώρο διεπιστημονικής συνεργασίας κοινωνικών επιστημόνων, δημογράφων και στατιστικών εντάσσεται η έρευνα Πληθυσμός και Εκπαίδευση στην Ελλάδα: Εξελίξεις και Προοπτικές. Συγγραφείς του βιβλίου είναι η ερευνήτρια του EKKE Λάουρα Μαράτου-Αλιπράντη (δρ Κοινωνιολογίας), ο λέκτορας Χρήστος Μπάγκαβος και ο καθηγητής Μιχάλης Παπαδάκης (δημογράφοι - στατιστικοί) και η επίσης ερευνήτρια του EKKE Βασιλική Παπλιάκου (στατιστικός). Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιμη μελέτη που διεξήχθη από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (1998-2000) στο πλαίσιο του γνωστού μας Επιχειρησιακού Προγράμματος Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΕΠΕΑΕΚ), σε συνεργασία με το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Πειραιώς, το Πάντειο Πανεπιστήμιο και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.



H ερευνητική παράδοση



Χρήσιμο είναι να επισημανθεί εδώ ότι στη χώρα μας μπορούμε να διακρίνουμε μια μακροχρόνια κοινωνικο-δημογραφική ερευνητική παράδοση που ξεκίνησε μεταπολεμικά στο πλαίσιο του πρώτου Κέντρου Κοινωνικών Επιστημών Αθηνών (1959-1967) και συνεχίστηκε ως σήμερα στο πλαίσιο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών.

Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθεί το μνημειώδες πρωτοποριακό έργο του γάλλου κοινωνικού γεωγράφου Bernard Kayser και των συνεργατών του Ο Οικονομικός και Κοινωνικός Ατλας της Ελλάδος (1964), έργο που συνεχίστηκε το 2000 από το EKKE σε συνεργασία με την «Ecole Francaise d'Athenes» και με τη συμβολή ελλήνων και γάλλων ερευνητών. (Βλ. Θωμάς Μαλούτας, επιμ., Κοινωνικός και Οικονομικός Ατλας της Ελλάδος 1: Οι πόλεις, EKKE και Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Αθήνα, 2002 και την παρουσίασή του στο ένθετο «Βιβλία» του «Βήματος της Κυριακής» στις 15.6.2003).



Το μορφωτικό επίπεδο



Κύριος στόχος της έρευνας που σχολιάζουμε εδώ ήταν η διαχρονική μελέτη της αλληλεπίδρασης δημογραφικών και εκπαιδευτικών φαινομένων στην Ελλάδα. Δύο ήταν τα κεντρικά αλληλοσυνδεόμενα ερωτήματα που ετέθησαν: (α) «Ποιες οι επιπτώσεις, σε διαχρονική προοπτική, του μορφωτικού επιπέδου των Ελλήνων και των Ελληνίδων στις δημογραφικές εξελίξεις (λ.χ. της γεννητικότητας, της γήρανσης και της θνησιμότητας)» και (β) «Ποιες οι επιπτώσεις των δημογραφικών τάσεων στη λειτουργία και στην αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού μας συστήματος». H δεύτερη αυτή προβληματική βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. (Βλ. Χρ. Μπάγκαβος και B. Παπλιάκου, σελ. 29, όπως και όλο το κεφάλαιο 1 για τη μεθοδολογία της έρευνας). H έρευνα έγινε σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο και η μέθοδος που εφαρμόστηκε ήταν η έμμεση παρατήρηση και συγκεκριμένα η δευτερογενής ανάλυση και στατιστική επεξεργασία επίσημων κυρίως στοιχείων της ΕΣΥΕ (των «Απογραφών πληθυσμού - κατοικιών», των «Ετήσιων Στατιστικών Επετηρίδων», των «Στατιστικών της Εκπαιδεύσεως» κ.ά.). Οι ερευνητές κάλυψαν την περίοδο 1961-2001, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην 20ετία 1971-1991. Προχώρησαν όμως και στη σύνθεση και εφαρμογή δημογραφικών δεικτών εκπαίδευσης (βλ. M. Παπαδάκης, κεφ. 4) και δημογραφικών προβολών για τη μελλοντική εξέλιξη του σχολικού πληθυσμού στην Ελλάδα (ως το 2015) (βλ. Χρ. Μπάγκαβος, κεφ. 6). Μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόβλεψη είναι το ότι, λαμβάνοντας υπόψη τις δυσμενείς εξελίξεις στη γονιμότητα, «ο συνολικός πληθυσμός σχολικής ηλικίας (5-32 ετών) αναμένεται να μειωθεί» και ότι «οι εξελίξεις θα είναι διαφορετικές στις διάφορες βαθμίδες της εκπαίδευσης» (σελ. 197).



Οι εκπαιδευτικές εξελίξεις



Εκτός από το κεφάλαιο 2 που ασχολείται γενικά με τις δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα (1960-1998), όλα τα κεφάλαια που ακολουθούν (3-6) εστιάζουν στη δημογραφική προσέγγιση των εκπαιδευτικών εξελίξεων στη χώρα μας, όπως είναι η τάση συμμετοχής του πληθυσμού στην εκπαίδευση διαφόρων βαθμίδων, κατά φύλο και γεωγραφική περιοχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει το κεφάλαιο 3 (από τη Λ. Μαράτου-Αλιπράντη και τους συνεργάτες της) στο οποίο επιχειρείται η αποτίμηση των επιπτώσεων των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων (δεκαετίες 1960-1990) στο ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα και στους όρους πρόσβασης σε αυτό. H ανάλυση καταλήγει μεταξύ άλλων και στο ότι συνέπεια των σχετικών μεταρρυθμίσεων υπήρξε η σταδιακή άμβλυνση των ανισοτήτων εκπαιδευτικών ευκαιριών μεταξύ αγοριών και κοριτσιών (σελ. 85). Το βιβλίο περιλαμβάνει λεπτομερείς στατιστικούς πίνακες στους οποίους απεικονίζεται με μετρήσιμους όρους το πλούσιο κοινωνικο-δημογραφικό υλικό όσον αφορά τη συσχέτισή του με τις εξελίξεις στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, διαχρονικά και διατοπικά, υλικό πολύ χρήσιμο για όσους ασχολούνται ειδικά με τον σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής. H συμβολή της παρούσας έρευνας στη δημογραφική/στατιστική μεθοδολογία είναι επίσης σημαντική.

Δεδομένης όμως της θεματολογίας της, θα άξιζε τον κόπο να είχε αναζητηθεί συχνότερα από τους ερευνητές η «κοινωνιολογική πραγματικότητα» που κρύβεται πίσω από την εμφανή και μετρήσιμη όψη των δημογραφικών και εκπαιδευτικών φαινομένων, όπως λ.χ. έκαναν οι Μπάγκαβος και Παπλιάκου σχολιάζοντας την τάση μείωσης της γονιμότητας σε συνάρτηση με την τάση ανόδου του μορφωτικού επιπέδου. Γράφουν: «Το μορφωτικό επίπεδο συνδέεται με φαινόμενα όπως η χειραφέτηση των γυναικών, η συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας και η εξωοικιακή απασχόληση... Προκύπτει επομένως ότι τόσο για τους γονείς όσο και για τα ίδια τα παιδιά η ολιγομελής οικογένεια παρουσιάζει περισσότερα πλεονεκτήματα από την πολυπληθή, γεγονός που σε μεγάλο βαθμό εξηγεί τη μείωση της γονιμότητας (και) στη χώρα μας» (βλ. σσ. 27-28). Τέτοιου είδους αναλύσεις-ερμηνείες που ξεπερνούν την αποτύπωση (όσο προσεγμένη και μαθηματικά περίτεχνη και να είναι αυτή) των εμφανών δομών όχι μόνο μπορούν να εμπλουτίσουν την κοινωνιολογική θεωρία, αλλά και να οδηγήσουν σε μια βαθύτερη κοινωνική αυτογνωσία.

Στην περίπτωση που η σχέση της δημογραφικής πραγματικότητας με την εκπαιδευτική πραγματικότητα του τόπου μας διερευνηθεί μελλοντικά και ως συνέχεια της τωρινής έρευνας - κάτι που αξίζει να γίνει - θα ήταν πολύ χρήσιμο να υπάρξει μια εντονότερη όσμωση μεταξύ δημογραφικής και κοινωνιολογικής ανάλυσης.



Ιωάννα Λαμπίρη-Δημάκη (καθηγήτρια Κοινωνιολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 20-07-2003