Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι Στάλιν

Ο Στάλιν παρέμεινε στην εξουσία όσο κανένας άλλος ηγέτης του 20ού αιώνα. Δημιουργός ενός καθεστώτος που «οικοδόμησε» το σοσιαλισμό, οδήγησε στη νίκη κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και ανέδειξε τη Σοβιετική Ένωση σε υπερδύναμη και αντίπαλο δέος των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ο συγγραφέας με πληθώρα νέων ιστορικών στοιχείων που ήρθαν στο φως μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, σκιαγραφεί την προσωπικότητα του Στάλιν και περιγράφει την ανάπτυξη του κομματικού μηχανισμού, τη σκληρή διαπάλη για την εξουσία, τους μηχανισμούς εξόντωσης των αντιπάλων και τη δημιουργία του συγκεντρωτικού μονοκομματικού κράτους.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Εδώ και πενήντα χρόνια, ο Στάλιν αναπαύεται στο νεκροταφείο των λησμονημένων «θεών». Οσο ζούσε πολλοί άνθρωποι τον πίστεψαν και τον λάτρεψαν. Υπήρξαν ακόμα και πολλοί διανοούμενοι -οπαδοί μάλιστα του υλισμού και του ορθολογισμού- που τον υμνούσαν, σαν να διέθετε μεταφυσικές και υπερανθρώπινες ιδιότητες, σαν να ήταν παντογνώστης και παντοδύναμος. Η συναρπαστική βιογραφία του Στάλιν, που έγραψε ο Ζαν-Ζακ Μαρί, τοποθετείται βέβαια στον αντίποδα των προπαγανδιστικών αγιογραφιών που γέννησε αυτή η πρωτόγονη λατρεία. Ο Γάλλος μελετητής ασχολείται εδώ και σαράντα χρόνια με το σταλινικό φαινόμενο. Και στο παρόν έργο του αξιοποιεί πολλά νέα ντοκουμέντα (από τα σοβιετικά αρχεία που βγήκαν στο φως τα τελευταία χρόνια) για να εξιστορήσει τη ζωή και τη δράση ενός από τους πρωταγωνιστές της Ιστορίας του εικοστού αιώνα. Η βιογραφική προσέγγιση έχει τη δική της ιδιαίτερη αξία, στο βαθμό που εμπλουτίζει την ιστορική έρευνα ρίχνοντας πρόσθετο φως στην προσωπικότητα ενός ατόμου και στη διαδρομή του βίου του. Εχει ωστόσο και τα όριά της ή ακόμη και τους κινδύνους της. Καθώς στρέφει την προσοχή της κυρίως στη μορφή του πολιτικού ηγέτη, μπορεί να οδηγήσει σε μονομερή και απλουστευτικά θεωρητικά συμπεράσματα. Μπορεί λ.χ. να ερμηνεύσει τα ιστορικά γεγονότα μέσα από το πρίσμα της προσωπικής φιλοδοξίας ενός ατόμου ή της πάλης για την εξουσία στην κορυφή της κοινωνικής και πολιτικής κλίμακας. Ο Ζαν-Ζακ Μαρί προσπαθεί να αποφύγει αυτό τον κίνδυνο ενσωματώνοντας στην αφήγησή του την εξιστόρηση των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής. Πλάι στο πορτρέτο του Στάλιν έρχεται έτσι να προστεθεί μια εντυπωσιακή τοιχογραφία της τσαρικής και της μετεπαναστατικής Ρωσίας, που αποζημιώνει πολλαπλά τον αναγνώστη.



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/04/2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάθε βιογραφία, ιδιαίτερα οι βιογραφίες των πολιτικών προσώπων, αποτελούν μια προσπάθεια γεφύρωσης της μυθιστορίας με την επιστήμη της ιστορίας. Αυτό όμως εμπεριέχει τον κίνδυνο εγκλωβισμού των βιογράφων είτε στην πλευρά της γέφυρας όπου στέκεται ο κόσμος της μυθιστορίας είτε στην πλευρά όπου στέκεται ο κόσμος των πικάντικων στιγμών της προσωπικής ζωής του βιογραφούμενου. Ο ιστορικός οφείλει ν' αναζητά το υλικό του, όπως οι επίμονες μέλισσες αναζητούν τη γύρη των λουλουδιών, δεν μπορεί όμως μετά να επιστρέφει επαναπαυμένος στο μελίσσι του. Το υλικό αυτό χρειάζεται επεξεργασία με τη βοήθεια διανοητικών και θεωρητικών εργαλείων. Η βιογραφική προσέγγιση οφείλει να φωτίζει τούς αμυδρά φωτισμένους δρόμους της σύνδεσης των ιστορικών αιτιών με τις προσωπικές πορείες και να μην περιορίζεται στις λαμπερές λεωφόρους του προφανούς ατομικού βίου. Αυτό επιδιώκει και επιτυγχάνει -παρά τις ενστάσεις μας για την ιδεολογική του αφετηρία- με την παρούσα βιογραφία ο Ζαν Ζακ Μαρί, ο οποίος είναι ένας Γάλλος μελετητής που πάνω από σαράντα χρόνια ασχολείται με το σταλινικό φαινόμενο και παράλληλα ένας άνθρωπος του οποίου η πολιτική διαδρομή περνά μέσα από τα πάθη και τις πικρίες του τροτσκιστικού κινήματος.

Εχουν ήδη συμπληρωθεί 50 έτη από το θάνατο του Στάλιν, του «πατερούλη των λαών», ενώ από το 1990 τα αρχεία του ρωσικού κράτους και των πρώην σοσιαλιστικών κρατών είναι «σχετικά» ανοικτά για τους ιστορικούς και τους ερευνητές. Από αυτά τα αρχεία καλούνται να ξεδιψάσουν οι ιστορικοί, όσο όμως πίνει κανείς από αυτά όχι μόνο δεν σβήνει η δίψα να γνωρίσει κανείς όλες τις πτυχές της ζωής του Στάλιν αλλά αυτή φουντώνει περισσότερο. Αυτό αφορά όχι μόνο τους ιστορικούς μα και τους ίδιους τους αναγνώστες. Ακόμη περισσότερο αυτό ισχύει αν ο αναγνώστης κρατάει στα χέρια του μια βιογραφία τόσο πλούσια σε στοιχεία που για πρώτη φορά έρχονται στο φως -γίνεται λόγος για την επιθεώρηση των αρχείων της προεδρίας της Ρωσίας (Istochnik).

Εχουμε γνωρίσει βιογραφίες που επιχειρούν να κάνουν μια παράλληλη ανάγνωση της πορείας των Χίτλερ-Στάλιν(Α. Bullock-1994), των Λένιν-Στάλιν και Τρότσκι (B.D. Wolfe-1951), αλλά και βιογραφίες που επικεντρώνονται μόνο στον Στάλιν, από αυτήν του άμεσου αντιπάλου του, Τρότσκι, μέχρι εκείνες των Souvarine, Deutscher, Conquest, Βολκογκόνοφ και Αντόν-Οβσεγένκο. Η παρούσα βιογραφία όμως, δεν έχει μόνο το πλεονέκτημα της χρήσης περισσότερων μαρτυριών, πηγών και στοιχείων, αλλά και το γεγονός πως παρακολουθεί την πορεία του Στάλιν από τα παιδικά του χρόνια μέχρι το θάνατό του. Ο συγγραφέας, καθώς μας περιγράφει τις δύσκολες στιγμές της παιδικής ηλικίας του Στάλιν με έναν πατέρα μέθυσο και μια μητέρα που ξενοδούλευε, κατανοεί πως ελλοχεύει ο κίνδυνος του ψυχολογισμού και γι' αυτό μας προειδοποιεί πως είναι λάθος να ανακαλύπτουμε στο νεαρό Στάλιν τις πρώτες εκδηλώσεις του μελλοντικού τυράννου.

Η θέση και ο ρόλος του Στάλιν στο κόμμα κατά την προεπαναστατική περίοδο χαρακτηρίζεται από μια λογική συμβιβασμών, αλλά κυρίως από μια πολιτική αναμονής της στάσης που θα ακολουθήσουν οι αντίπαλοί του στο κόμμα. Ηταν πάντα αργός στις αποφάσεις του, αφού ανέμενε να δει την πορεία των γεγονότων. Οι όποιες διαφωνίες ή οι συμφωνίες του με τον Λένιν και με τους άλλους ηγέτες του μπολσεβίκικου κόμματος δεν οφείλονταν σε ιδεολογικές στάσεις αλλά είναι απότοκα της ανάγκης να ληφθούν γρήγορα αποφάσεις. Οπου αυτό δεν ήταν αναγκαίο, ακολουθούσε την πολιτική τού θύτη, που με ιώβεια υπομονή περιμένει να δει πού θα καταλήξει το θύμα του για να λάβει την πιο κατάλληλη θέση. Στον αγώνα του να καταλάβει την απόλυτη εξουσία διαπιστώνει την ιδιαίτερη σημασία του κομματικού μηχανισμού και γι' αυτό κάνει ό,τι μπορεί για να ανέλθει στη θέση του Γενικού Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής. Πράγμα που επιτυγχάνει τον Απρίλιο του 1922. Ο συγγραφέας δίνει ιδιαίτερη σημασία στις σημειώσεις του Λένιν, που κρίνει τον Στάλιν ως «πολύ σκαιό» και προτείνει την αντικατάστασή του από κάποιον πιο προσιτό και ευγενικό σύντροφο. Οι σημειώσεις αυτές διαβάστηκαν στο 13ο συνέδριο του κόμματος, το Μάιο του 1924. Εμεινε όμως στη θέση του γιατί κατόρθωσε να πείσει πως αποτελεί τον κατάλληλο άνθρωπο για να διατηρήσει τις ισορροπίες μέσα στο κόμμα.

Αυτή η επικράτηση τον μετατρέπει σε προστάτη του κομματικού μηχανισμού, που όλο και πιο πολύ αποξενώνεται από το λαό και γραφειοκρατικοποιείται. Παρά την εξόντωση του Τρότσκι, οι μαζικές εκκαθαρίσεις, των οποίων κύριος στόχος ήταν οι παλιοί του σύντροφοι, αρχίζουν μετά τη δολοφονία του «φίλου» του Κίροφ (Δεκέμβριος 1934). Ενδεικτικό είναι πως εξοντώθηκαν τα 2/3 των αντιπροσώπων και τα 98 από τα 139 μέλη της Κ.Ε. του 17ου συνεδρίου, που φαινομενικά επικύρωσε την κυριαρχία του και έγινε λίγους μήνες πριν από τη δολοφονία του Κίροφ (Ιανουάριος 1934).

Η περιγραφή των δύσκολων προπολεμικών χρόνων με την ίδρυση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, με το λιμό στην Ουκρανία και τη Λευκορωσία αλλά και με τις ενέργειες του Στάλιν να αποφύγει τον πόλεμο με τον Χίτλερ, τον πανικό που ακολούθησε τη χιτλερική εισβολή, τον τρόπο που την αντιμετώπισε αδιαφορώντας για τα ανθρώπινα θύματα, τις συνεχείς αλλαγές στον κομματικό μηχανισμό, που είχαν ως προϋπόθεση τη φυσική εξόντωση των προηγούμενων στελεχών, και τις διώξεις που ακολούθησαν τη συντριβή του φασισμού αφήνουν τον αναγνώστη ενεό μπροστά στην ωμότητα και τη βαρβαρότητα, που φυσικά καμιά επίκληση οιωνδήποτε ιστορικών συγκυριών και αδυναμιών δεν μπορεί να συγκαλύψει. Η τιμιότητα και η ευθύτητα απαιτούν την αμετάκλητη και χωρίς περιστροφές καταδίκη των στρατοπέδων εξόντωσης των πολιτών αυτής της χώρας, που η επίκληση της πανανθρώπινης ελευθερίας τούς έριξε βορά στα γρανάζια ενός αδυσώπητου ανθρώπου αλλά κυρίως ενός παμφάγου μηχανισμού.

Η ιδιαίτερη συμβολή του Ζαν Ζακ Μαρί έγκειται στο γεγονός πως δεν παρασέρνεται από τη φοβερή τροπή των πραγμάτων και δεν εγκλωβίζεται στη φρίκη του καθεστώτος, αλλά αναζητεί τις αιτίες του σε ένα πλαίσιο ταξικών συσχετισμών. Ο συγγραφέας δεν ερμηνεύει το σταλινικό φαινόμενο στη βάση της αγάπης του Στάλιν για την εξουσία, αυτή η εξήγηση κρίνεται ιδιαίτερα ρηχή. Ο Στάλιν προσωποποιεί τις ελπίδες εκείνων των μεσαίων στελεχών που προέρχονται από τον παλιό κρατικό μηχανισμό και με τις εκκαθαρίσεις των παλιών επαναστατών βλέπουν ν' ανοίγει ο δρόμος γι' αυτούς να ενταχθούν στους κόλπους της εξουσίας. Παράλληλα, οι συνεχείς εκκαθαρίσεις δεν επιτρέπουν τη μονιμοποίηση των φατριών που θα καθιστούσαν επίφοβη την κυριαρχία του Στάλιν, ενώ υποδαυλίζουν τις ελπίδες ατομικής ανέλιξης. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στο κλίμα φόβου και αλληλοϋπονόμευσης που δημιουργείται μετά τον πόλεμο.

Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να αποδώσουμε στην καίριας σημασίας παρατήρηση του συγγραφέα πως η συνεκτική ιδεολογία του καθεστώτος μετά το 1930 ήταν ο εθνικισμός, συνοδευόμενος, μετά τον πόλεμο, από τον αντισημιτισμό. Αυτή η ιδεολογία παρέμεινε κυρίαρχη και μετά τον Στάλιν. Για την ακρίβεια αυτής της παρατήρησης αρκεί να δούμε ποια ιστορικά πρόσωπα και ποιους λογοτέχνες εκθείαζαν τα ιστορικά εγχειρίδια στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Ο εθνικισμός είναι ένα φαινόμενο που έχει βαθιά καλλιεργηθεί στη συνείδηση αυτών των λαών. Η Ευρώπη θα το γνωρίσει από κοντά μετά τη διεύρυνση. Οσον αφορά τον αντισημιτισμό, πρέπει να γνωρίζουμε πως αποτελεί ανέκαθεν το εργαλείο κάθε φύσεως αρνητών της δημοκρατίας. Η αναγωγή της καταδίκης της εξουσίας του Σαρόν στην καταδίκη ενός λαού από τον οποίο η ανθρωπότητα έχει αντλήσει άπειρα οφέλη, κάθε άλλο παρά αδιάφορους πρέπει να αφήνει όσους θεωρούν τη δημοκρατία ως το πολυτιμότερο αγαθό.

Ο συγγραφέας, ακολουθώντας την τροτσκιστική ερμηνεία περί εκφυλισμού του σοβιετικού κομμουνισμού, βλέπει στον Στάλιν τον εκπρόσωπο της διαστρέβλωσης των κομμουνιστικών ιδεών για χάρη της εξουσίας των μηχανισμών. Αυτό βεβαίως είναι αναφαίρετο δικαίωμα του συγγραφέα και καθόλου δεν ακυρώνει τις θετικές συμβολές του. Ακόμα όμως κι αν ο Στάλιν δεν πίστευε στον κομμουνισμό, ό,τι έκανε το έκανε επικαλούμενος το στηριζόμενο στην κατάργηση της πολυμορφίας των τύπων ιδιοκτησίας και διακυβέρνησης κομμουνιστικό ιδεώδες. Κατά τη γνώμη μας, το χαρακτηριστικό του σταλινικού ολοκληρωτισμού δεν είναι μόνο η χρήση της βίας αλλά η διεκδίκηση των μπολσεβίκων, ανεξαρτήτως φατρίας, να αναγνωριστούν ως οι φορείς της μίας και αποκλειστικής αλήθειας που ενυπάρχει στη μία και μοναδική μορφή ιδιοκτησίας. Το κόμμα, στο πρόσωπο του ηγέτη του, είναι το μόνο που γνωρίζει την αλήθεια και εξοντώνει όσους πιστεύουν πως υπάρχουν και άλλες αλήθειες. Εδώ νομίζω πως κάθε καλοπροαίρετος δεν μπορεί παρά να δει το κοινό νήμα που συνδέει το λενινισμό με το σταλινισμό, και στο βάθος την άποψη του Μαρξ πως η κατάκτηση της εξουσίας είναι το απαραίτητο μέσο για τη διαμόρφωση των νέων κοινωνικών σχέσεων.

Το βιβλίο του Ζαν Ζακ Μαρί είναι παράδειγμα του τι μπορεί να πετύχει η επιστήμη όταν είναι ελεύθερη σε συνδυασμό με την ατομική μεθοδικότητα, την επιμονή και την πνευματική ανεξαρτησία. Η ελληνική έκδοση φρόντισε να εμπλουτίσει το έργο με βιογραφικά σημειώματα των κύριων εκπροσώπων αυτής της περιόδου, με χρονολόγιο, με πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό αλλά και με εκτενές ευρετήριο ονομάτων. Ευκταία θα ήταν μια εισαγωγή ή ένα επίμετρο για την ελληνική έκδοση. Η μετάφραση της Ελένης Αστερίου κατορθώνει να ακολουθήσει τη συναρπαστική ροή της γραφής του συγγραφέα, αν και θα έπρεπε να αποφευχθούν κάποιοι ρωσο-λατινισμοί του τύπου «κοοπτάρεται». Το τέλος της ανάγνωσης αυτού του βιβλίου μάς αφήνει με την πικρία πως οι 900 σελίδες του ήταν τελικά πολύ λίγες. Αξίζει τέτοιες εκδοτικές πρωτοβουλίες να συναντήσουν την αποδοχή του ελληνικού κοινού.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/01/2004