Το φαινόμενο Ρέζους

Ποιος είναι άραγε ο Ρέζους; Και γιατί αποτελεί «φαινόμενο»; Είναι χιμπατζής, μπονόμπο ή μακάκους ρέζους; Έχει σχέση με τον παράγοντα ρέζους του αίματος; Με ποιο τρόπο συνδέεται με τον ομηρικό βασιλιά των Θρακών, Ρήσο;
Είναι πολτικό ζώο ή παραμορφωμένος άνθρωπος; Επαναστάτης ή πειραματόζωο;
Ό,τι και αν είναι, η ξαφνική εισβολή του σε έναν οίκο ευγηρίας θα ανατρέψει τα δεδομένα εντός και εκτός του ιδρύματος.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Είχε ωστόσο τη δύναμη να τους κάνει να ενδιαφέρονται για τη ζωή και να βλέπουν τον κόσμο όμορφο. Ο πίθηκος του Βινύ αποτελούσε ανεξάντλητη πηγή "πρώτης φοράς". Παραμέριζε χαρούμενος τις συσσωρευμένες αναμνήσεις και, ανάμεσα στους πεσμένους κίονες, τοποθετούσε μια καινούργια συναρπαστική βάση. Ο Ρέζους ήταν για τον καθένα μια νέα αρχή...»

Από το μυθιστόρημα



Λόγος υπέρ της τρίτης ηλικίας; Μπορεί και εναντίον της... καθώς η γραφή της Γαλλίδας Ελένα Μαριένσκε, σ' αυτό το παρθενικό μυθιστόρημα της συγγραφέως, που είχε γίνει πριν από λίγο καιρό ευπώλητο στην πατρίδα της, σκόπιμα δεν αποφασίζει μέσα σε έναν σχεδόν ανεξέλεγκτο οίστρο.

Σαφώς διακειμενικό, με πλήθος αναφορών στην Ιστορία της Εσπερίας, παλιά αλλά κυρίως σύγχρονη, στη λογοτεχνία και τα ήθη μιας συνθήκης που πιθανόν να δυσκολεύεται ο μη Γάλλος αναγνώστης να κατανοήσει απολύτως, η πληθωρική Μαριένσκε προτείνει ένα πολυσυλλεκτικό γραμματολογικά κείμενο.

Θέμα του, όπως ήδη υπαινίχτηκα, το γήρας, και στόρι οι περιπέτειες μιας ομάδας υπερηλίκων που «νοσηλεύονται» σε ένα γηροκομείο, υπό τη στέγη μιας κακοσυντηρημένης έπαυλης στα περίχωρα του Παρισιού.

Χωρισμένο το κείμενο σε έξι ενότητες-αφηγήσεις, δίνει τον λόγο κατά σειρά: σε μία από τις κεντρικές ηρωίδες, την ογδοντάχρονη Ραφαέλα, στη φίλη της Σελέστ, στον νοσοκόμο Λουντοβίκ, στον γέρο ακαδημαϊκό Ντορλάκ, σε έναν παραγωγό τηλεοπτικών σόου, τον Βιτόλντ, και επιλογικά στην ίδια τη συγγραφέα.

Φυσικά, η τρίτη ηλικία έχει τροφοδοτήσει άπειρες αφηγήσεις με την ιδιαιτερότητά της και πλήθος συγγραφέων την έχουν ποικιλοτρόπως υπερασπιστεί, ως επί το πλείστον, στη σύγχρονη γραμματολογία. Από τον Γερμανό Χάουπτμαν ή τους αδελφούς Μαν, μέχρι νεότερους και ήσσονες δραματουργούς και πεζογράφους (να θυμηθώ πρόχειρα τον Κόλιν Χίγκινς του «Χάρολντ και Μοντ»), η συνηγορία ή και απλώς η αναφορά στο γήρας έχει να επιδείξει έναν ολόκληρο σημειολογικό χάρτη.

Η Μαριένσκε, με βασικά στοιχεία από την ποιητική της ανατροπής, με εγκάρδια ειρωνεία, σαρκασμό, κάποτε και απροκάλυπτα ωμή γλώσσα, περιγράφει έναν κόσμο τον οποίο και η ίδια νιώθεις ενίοτε να μην μπορεί να αντιμετωπίσει: αμήχανη, θα 'λεγα, απέναντι στην απυρόβλητη επικράτεια της φυσιολογίας. Εν τούτοις, καταλαβαίνεις ότι το εμπόδιο γίνεται και πρόκληση. Πρέπει, λοιπόν, να δεχτεί αυτή την πραγματικότητα και να προχωρήσει. Οχι μόνο στην ψηλάφηση αλλά και στην υπέρβασή της, με την έννοια της επιστράτευσης ενός αναρχικού πνεύματος και της σουρεαλιστικής ψευδαίσθησης.

Ξέρει από τις διάφορες μυθοποιήσεις του σεξουαλικού ενστίκτου ότι αυτό είναι ο καλύτερος αγωγός μηνυμάτων στον ανοιχτό πόλεμό της εναντίον της φθοράς. Στο βάθος αργοκινείται ο «ερωτικός» πλην τρομερά επίφοβος Κινγκ Κονγκ, αλλά εκείνη επιλέγει έναν πιο ήπιο απόγονό του, έναν συμπαθητικό πίθηκο, λάτρη και παρηγορητή των ανθρώπων (το εύρημα εάν δεν προέρχεται από κρυπτομνησία ή άγνοια, τότε χρήσιμο είναι να υπενθυμίσουμε εδώ ότι πολύ ελεύθερα η Μαριένσκε έχει δανειστεί από την παλιά ταινία του Μάρκο Φερέρι «Γεια σου πίθηκε», μια πραγματεία για τον Αρμαγεδδώνα και την πάλη των φύλων). Αυτό το «είδος», ονόματι Ρέζους, θα εισέλθει στο γηροκομείο με τη βοήθεια δύο αναρχικών, φίλων ενός τροφίμου, και θα αναστατώσει τους γηραιούς ενοίκους.

Εν τω μεταξύ, έχουμε παρακολουθήσει μέσα από τις αφηγήσεις της Ραφαέλα, της Σελέστ και του Λουντοβίκ την πολλαπλή επανάσταση των δύο πρώτων κυριών. Η κομψή Ραφαέλα θα ερωτευθεί την ιδιόρρυθμη ναρκομανή συγγραφέα και χειραφετημένη Σελέστ, η οποία θα ανταποκριθεί, με αποτέλεσμα το σκάνδαλο. Ταυτόχρονα, οι συμπεριφορές τους εντός του οίκου είναι παραβατικά προκλητικές σε όλα τα επίπεδα. Στο πλευρό τους τάσσεται και ο ενενηντάχρονος Εκτορας, νικητής τζακ ποτ στο Λόττο, που με τα χρήματά του μπορεί και ικανοποιεί τις πιο παράλογες απαιτήσεις εαυτού και αλλήλων.

Η Μαριένσκε πολιορκεί την ιστορία της από διάφορες πλευρές που συνεχώς παραπέμπουν στο «ξαναϊδωμένο»: όμως, η συνολική διαχείριση διεκδικεί την αυτονομία της, καθώς αυτή παίζει με ένα ύφος που κινείται στα πιο αντιθετικά επίπεδα. Η αφήγηση, για να αποφύγει προφανώς τον μελοδραματισμό και τον γλυκασμό, αντιμετωπίζει τους μελλοθάνατους ήρωες με τη δέουσα απόσταση και -γιατί όχι;- σκληρότητα: όπως, δηλαδή, θα έκανε εάν είχε απέναντί της νεαρά άτομα με απαιτήσεις εντός του γίγνεσθαι.

Οι τρόφιμοι, ως άλλοι οικότροφοι, μαθητές ας πούμε σε αυστηρό κολέγιο, κάνουν την ανταρσία τους, αφού πρώτα υφίστανται δοκιμασίες και σωφρονισμούς (η Ραφαέλα, π.χ., απομονώνεται δέσμια για να μη βλέπει τη Σελέστ). Συγκρούονται, μάλιστα, με αστυνομικές, ένοπλες δυνάμεις που έχει αποστείλει η κυβέρνηση, σε ένα σκηνικό βίαιου και ανεξέλεγκτου γκροτέσκο... Αυτές οι περιγραφές, όπως και πολλές νατουραλιστικές ακόμα, δεν νομίζω ότι εγγράφονται στο ενεργητικό της Μαριένσκε, η οποία αρέσκεται σποραδικά στο να προκαλεί με έναν αδιέξοδο, συχνά απωθητικό, στα όρια του μακάβριου, τρόπο. Η εισήγηση του Τόμας Μαν στο μεγαλειώδες «Μαγικό βουνό» για ένα σκηνικό όπου η εξωτερική «ασθένεια» διασταυρώνεται και συνυπάρχει με το εσωτερικό «έλλειμμα», εξαιτίας του υπαρξιακού παραλόγου, βρήκε πάμπολλους μιμητές. Εντεύθεν, το εύρημα του διαλόγου της σωματικής φθοράς με τις βαθύτερες κακοπάθειες μορφοποιήθηκε πολλαπλώς σε αφηγήσεις άξιων και μη συγγραφέων.

Εδώ, στο κάπως πρίμιτιβ αυτό μυθιστόρημα, που σε βαθμό νεύρωσης προσπαθεί να συγκεράσει όσους περισσότερους αφηγηματικούς τρόπους μπορεί (μέχρι και απερίφραστα πολιτικό σχόλιο φιλοξενεί, με αναφορές σε σύγχρονες προσωπικότητες της Γαλλίας), η χημεία α λα Τόμας Μαν πρέπει να αποδώσει μέσα στον ίδιο, περίπου, εφιάλτη της ύπαρξης. Οι τρελόγεροι οφείλουν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους εξίσου δυναμικά με τις άλλες ηλικίες, πλην και με χιούμορ, ξέροντας ότι θα γίνουν θέαμα από τα μίντια, τα οποία εκμεταλλεύονται την απελπισμένη τους εξέγερση.

Εκείνος, πάντως, που κατανοεί καλύτερα από τον καθένα τον προβληματισμό τους είναι ο πίθηκος Ρέζους (ένα σύμβολο που παραπέμπει, συν τοις άλλοις, και στον μυθικό βασιλιά της Θράκης). Πότε ζώον, πότε άνθρωπος, το νοήμον αυτό ον περιποιείται τους ηλικιωμένους προσφέροντάς τους όχι μόνο σεξουαλικές αλλά και διάφορες συναισθηματικές υπηρεσίες, που μετριάζουν το σωματικό και βαθύτερο άλγος. Εκπρόσωπος του αταβισμού, σε μια πιο ευγενική εκδοχή όμως, σε στρέφει προς μια ερμηνεία ραϊχική ή και της επιθυμίας γενικότερα, της οποίας το κέντρο βρίσκεται στην επανανακάλυψη της ζωής, στη συγκεκριμένη περίπτωση των (πρώην) παραιτημένων γερόντων.

Παρ' όλα τα τρωτά της, η περίπτωση της Μαριένσκε έχει πολύ ενδιαφέρον. Στα χέρια μιας άλλης συγγραφέως η ιστορία θα εκραύγαζε, ενώ η Μαριένσκε παρακάμπτει έξυπνα τις δημαγωγίες και κατορθώνει να μετατρέψει το εύκολο, εντυπωσιακό και σκανδαλιστικό σε μία υπόθεση βάθους. Ξέροντας ότι ανά πάσα στιγμή κινδύνευε από το, εκ πρώτης όψεως, εύπεπτο υλικό της, το χειρίστηκε επιθετικά, θα 'λεγα. Είχε απώλειες αλλά περισσότερα κέρδη, οπωσδήποτε. Δεν είναι απλό να εισάγεις στο κοκτέιλ ακόμα και την πολιτική επικαιρότητα, χωρίς κόστος. Και, όμως, μπροστά μας βρίσκουμε ακόμα και τον... Σαρκοζί, στο πρόσωπο του οποίου η Μαριένσκε δεν χάνει την ευκαιρία να μιλήσει (εύστοχα) για τον κόσμο της πολιτικής, με τρόπους που δεν έχουν σχέση με τη δημοσιογραφική γλώσσα, αλλά υπηρετικούς της δραματουργικής ανάγκης.

Η Εύη Βαγγελάτου κατανόησε πλήρως αυτό το διακειμενικό, σουρεαλιστικό και αλληγορικό μυθιστόρημα, που κατόρθωσε με κλυδωνισμούς να ισορροπήσει πάνω από το... χάος.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/01/2008