Έλληνες στην μαύρη Αφρική

ΚΡΙΤΙΚΗ






Ο Γιάννης Μαρκάκης, καθηγητής των Αφρικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης (1980-1997), έχει ταξιδέψει σε πολλά κράτη της Αφρικής και έχει διδάξει για επτά ολόκληρα χρόνια σε διάφορα πανεπιστήμια της Μαύρης Ηπείρου. Το βιβλίο του «Έλληνες στη Μαύρη Αφρική» έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Η μελέτη του είναι μια συνοπτική αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορική απεικόνιση της ελληνικής παρουσίας στη Μαύρη Αφρική από την εγκαθίδρυση της αποικιοκρατίας ώς το 1990.

Το βιβλίο δεν αρκείται σε μια «στεγνή» παρουσίαση στοιχείων και σε μια ουδέτερη παράθεση γεγονότων αλλά διανθίζεται και από μια σειρά προσωπικές ιστορίες. Είναι αυτές οι σύντομες βιογραφίες Ελλήνων που έζησαν στην ήπειρο που διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη ως και την τελευταία σελίδα. Οι αφηγήσεις αυτές άλλοτε προκαλούν συγκίνηση, όπως στην περίπτωση του Σάββα Καραβασίλη, ο οποίος, όντας αξιωματικός της αιθιοπικής στρατιάς του Νότου κατά την εισβολή του Μουσολίνι στην Αιθιοπία, αιχμαλωτίστηκε από τους Ιταλούς και εκτελέστηκε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας επειδή καταγόταν από τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα (σελ. 69), και άλλοτε είναι ενδεικτικές για τον τυχοδιωκτισμό που επέδειξαν μερικοί από τους Έλληνες που εγκαταστάθηκαν στη νοτίως της Σαχάρας Αφρική. Ο Γιώργος Λάμπρος βρέθηκε γύρω στα 1820 στη Μαδαγασκάρη όταν το πλοίο του, το οποίο πήγαινε στην Ινδία, ναυάγησε. Εκεί ενεπλάκη σε τοπικούς πολέμους και εξελίχθηκε σε τοπικό φεουδάρχη! (σελ. 41). Άλλοτε όμως οι βιογραφικές αφηγήσεις αποδεικνύουν ότι μερικοί Έλληνες της Αφρικής έδειξαν μια εξαιρετική προσαρμοστικότητα που τους επέτρεψε να πετύχουν επιχειρηματικά στις πιο αφιλόξενες περιοχές του κόσμου. Η οικογένεια Λεβέντη, π.χ., κατάφερε, στη δύσκολη εποχή μετά την ανεξαρτησία, να διατηρήσει και να επεκτείνει την οικονομική αυτοκρατορία της στη Δυτική Αφρική (σελ. 133-135).

Η πιο σημαντική συμβολή όμως του καθηγητή Μαρκάκη στη μελέτη της ελληνικής Διασποράς στην Αφρική βρίσκεται στην εξέταση της κοινωνικής θέσης της πλειονότητας των Ελλήνων στα κράτη υποδοχής. Ο ρόλος των ελλήνων (όπως και των ινδών, των λιβανέζων και των σύριων) μεταναστών στην αποικιοκρατική οικονομία, γράφει ο συγγραφέας, ήταν ρόλος μεσαζόντων ανάμεσα στο αποικιοκρατικό κεφάλαιο από τη μια μεριά και στον ιθαγενή πληθυσμό από την άλλη. Οι περισσότεροι Έλληνες στην Αφρική ήταν «μικροεπιχειρηματίες, μαγαζάτορες και εστιάτορες» ή «μπακάληδες», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας μελετητής. Αυτή η κοινωνική θέση έκανε τους Έλληνες ελάχιστα συμπαθείς στους Αφρικανούς. Οι τελευταίοι, τονίζει ο Μαρκάκης, θεωρούσαν τους μεσάζοντες «άμεσα υπεύθυνους για τις ευτελείς τιμές και την ευτελή ποιότητα των εισαγομένων προϊόντων, τους υποπτεύονταν ότι έκλεβαν στο ζύγι (...) [και] αγανακτούσαν με την πολιτική που απέκλειε τους ίδιους από μια οικονομική δραστηριότητα που δεν απαιτούσε ειδικά προσόντα» (σελ. 50). Κατά συνέπεια, η εικόνα του Έλληνα στη σύγχρονη αφρικανική λογοτεχνία δεν είναι καθόλου κολακευτική. Ο Μόνγκο Μπέτι, συγγραφέας από το Καμερούν, π.χ., αποκαλεί στα μυθιστορήματά του τον Έλληνα «χυδαίο» (σελ. 109). Αλλά και οι αποικιοκράτες αντιμετώπισαν τους Έλληνες (όπως και τους Ινδούς αλλά και τους Εβραίους) με προκατάληψη. Σκοπός τους, ο περιορισμός των Ελλήνων στον κοινωνικό ρόλο που τους είχε ανατεθεί προκειμένου να μην έχουν άλλες βλέψεις ή φιλοδοξίες. Αυτή ήταν κυρίως η στάση των Βρετανών στη Νότιο Αφρική και στη Ροδεσία.

Η πολιτική εθνικοποιήσεων που ακολούθησαν τα περισσότερα κράτη της Αφρικής μετά την ανεξαρτησία οδήγησε στην παρακμή των ελληνικών παροικιών. Οι αλλοδαποί μεσάζοντες στο εμπόριο ήταν τα πρώτα θύματα της οικονομικής πολιτικής των αφρικανών εθνικιστών. Η πολιτική «ριζοσπαστικοποίησης» του Μομπούτου στο Ζαΐρ και το πρόγραμμα εθνικοποιήσεων του Μεγκίστου στην Αιθιοπία στα μέσα της δεκαετίας του '70 εκμηδένισαν τις σημαντικές ελληνικές παροικίες που είχαν απομείνει σε δύο μεγάλες αφρικανικές χώρες που δεν ακολούθησαν εξαρχής κρατικιστικές οικονομικές πολιτικές. Σήμερα η μόνη αξιόλογη σε μέγεθος ελληνική παροικία στην Αφρική βρίσκεται στη Νότιο Αφρική και αριθμεί μερικές δεκάδες χιλιάδες μέλη.

Στα μειονεκτήματα της μελέτης του καθηγητή Μαρκάκη θα μπορούσε να συμπεριλάβει κανείς την ανεπαρκή βιβλιογραφική στήριξη (ιδιαίτερα σε γενικότερες μελέτες της Νεοελληνικής Διασποράς, π.χ. Ι. Κ. Χασιώτης, Επισκόπηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Διασποράς, Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1993), την πλήρη έλλειψη στοιχείων για τις ελληνικές παροικίες σε ορισμένα κράτη της Αφρικής όπως στην Κένυα και τη σύγχυση που υπάρχει στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ανάμεσα στο ελληνικό εμπόριο με τη Μαύρη Αφρική και στο ελληνικό εμπόριο γενικά με την Αφρική (που συμπεριλαμβάνει το σημαντικό εμπόριο με τα κράτη του Μαγκρέμπ). Ακόμη, ο χαρακτηρισμός της ελληνικής διπλωματικής υπηρεσίας ως «του πιο αρτηριοσκληρωτικού σκέλους της ελληνικής κρατικής μηχανής» (σελ. 145) φαίνεται υπερβολικός.

Οι «Έλληνες της Αφρικής» είναι ένα σημαντικό βιβλίο. Είναι μια έρευνα που βασίζεται σε ένα ενδιαφέρον αναλυτικό πλαίσιο, είναι μια προσέγγιση που απομυθοποιεί, είναι μια μελέτη που δεν θα γίνει αρεστή σε όσους πιστεύουν ότι η ιστορία του Ελληνισμού της Διασποράς είναι μια ιστορία γεμάτη ένδοξα κατορθώματα που προκαλούν πάντοτε τον θαυμασμό των άλλων για την «καπατσοσύνη» της φυλής μας.

Ο κ. Αστέρης Χουλιάρας είναι ερευνητής στο Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων. Από τις εκδόσεις Εξάντας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η Διεθνής Αναπτυξιακή Βοήθεια προς τον 21ον αιώνα».

ΑΣΤΕΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-06-1998