Η ζωή του Πι ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ο Πι και η οικογένειά του ζουν στην Ινδία και διατηρούν ένα ζωολογικό κήπο. Ο νεαρός Πι έχει δύο αγάπες: τα ζώα και το διάβασμα. Διαβάζει με πάθος ό,τι έχει σχέση με τον Ινδουισμό, το Χριστιανισμό και το Ισλάμ και, προς μεγάλη έκπληξη των γονιών του, αποδέχεται και πιστεύει και τις τρεις θρησκείες.
Κάποτε η οικογένεια αποφασίζει να μεταναστεύσει στον Καναδά μαζί με τα ζώα. Όμως το πλοίο ναυαγεί, κι ο Πι βρίσκεται μόνος σε μια βάρκα μαζί με μιαν απίστευτη ομάδα: μια ζέβρα, μια ύαινα, έναν ουραγκοτάγκο και μια τεράστια βασιλική τίγρη της Βεγγάλης.
Ο Πι πρέπει τώρα να συνυπάρξει με ναυαγούς που δεν μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου. Με εξυπνάδα, με απίστευτο θάρρος και ανομολόγητο φόβο, αποδέχεται τη φύση του κάθε ζώου και αναπτύσσει μιαν άρρηκτη σχέση κυρίως με την τίγρη. Δεν είναι τυχαίο που αυτή έχει όνομα ανθρώπου: Ρίτσαρντ Πάρκερ.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Πριν καλά καλά ατονήσει ο θόρυβος που προκλήθηκε από την απονομή του φετεινού Booker στο νεαρό Γιαν Μαρτέλ, και από τις καταγγελίες περί λογοκλοπής που την ακολούθησαν, έχουμε, πανευτυχείς, το βιβλίο στα χέρια μας. Μεγάλη η ετοιμότητα και η διορατικότητα του εκδοτικού οίκου· μεγάλο και το ενδιαφέρον του αναγνώστη, για ένα μυθιστόρημα που περιγράφει τη συγκλονιστική ιστορία ενός 16χρονου αγοριού, το οποίο επιβιώνει επί 227 μερόνυχτα στην καρδιά του Ειρηνικού μέσα σε μια ναυαγοσωστική λέμβο, με συντροφιά μια τρίχρονη τίγρη της Βεγγάλης, μόνο και μόνο επειδή, με τη βαθιά του πίστη στην ανθρώπινη δυνατότητα για υπέρβαση, κατορθώνει να μεταμορφώσει «το θαύμα σε ρουτίνα». Προσηλυτισμένος σε τρεις θρησκείες -και στον ινδουισμό και στο ισλάμ και στο χριστιανισμό- ευαίσθητος τόσο ώστε να μπορεί να διακρίνει μαγεμένος την ενσάρκωση του θείου μέσα στη φύση, ο ήρωας του βιβλίου, ο Πι, είναι ένα παιδί της πίστης, που ζει μέσα στο θάμβος μιας αέναης αποκάλυψης. Κι αυτή ακριβώς είναι η ιστορία του, αυτό ακριβώς και το βιβλίο του: η μακρά, γοητευτική, πληθωρική, όμορφη αφήγηση ενός θαύματος. Ούτε αλληγορία ούτε μύθος ιστορημένος με τον τρόπο του μαγικού ρεαλισμού, αλλά μια αδιανόητη περιπέτεια με φιλοσοφικές προεκτάσεις, το βιβλίο του Γιαν Μαρτέλ μπορεί να διαβαστεί και σαν μάθημα για τη συμφιλίωση σάρκας και ψυχής, σαν ένα εγχειρίδιο επιβίωσης από τις επιθέσεις του ίδιου μας του εαυτού.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/12/2002






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η επιτροπή του βραβείου Booker φάνηκε αρκετά τολμηρή επιλέγοντας ως καλύτερο μυθιστόρημα του 2001 τη «Ζωή του Πι» του Καναδού συγγραφέα Γιαν Μαρτέλ, επειδή πρόκειται για ένα έργο που ενώ δανείζεται από τη μυθιστορηματική παράδοση, δεν προσπαθεί να την εφαρμόσει με τρόπο ορθόδοξο, αλλά ούτε να τη σχολιάσει ή να την ανανεώσει. Αντιπροσωπεύει ένα είδος μεικτό, όπου το πρώτο μέρος παραπέμπει στο μυθιστόρημα μαθητείας, το δεύτερο στο περιπετειώδες μυθιστόρημα και το τρίτο στο μεταμοντέρνο μυθιστόρημα. Αυτή η σύγχυση επιτείνεται με το «Σημείωμα του συγγραφέα» που αποτελεί ένα είδος προλόγου, όπου ο συγγραφέας περιγράφει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγραψε το συγκεκριμένο έργο: την απογοήτευσή του από την αποτυχία του προηγούμενου δημοσιευμένου έργου του, την αδιέξοδη προσπάθειά του να γράψει ένα μυθιστόρημα που διαδραματιζόταν στην Πορτογαλία του 1939, το ταξίδι του στην Ινδία, τη συνάντησή του με έναν γέρο Ινδό, που του διηγείται την ιστορία του Πι, και την αναζήτηση του ηλικιωμένου πλέον πρωταγωνιστή της στο Τορόντο, όπου μαθαίνει περισσότερες λεπτομέρειες από πρώτο χέρι. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, πως το άνοιγμα και το κλείσιμο της «Ζωής του Πι» μετατοπίζει την ιστορία στο επίπεδο του μεταμοντέρνου, αλλά αυτό γίνεται με έναν τρόπο τόσο αθώα (;) (εξ)ομολογητικό στο «Σημείωμα» ή τόσο αφελώς κηρυγματικό στο τρίτο μέρος, ώστε να αποστασιοποιείται από το προγραμματικά μεταμοντέρνο.



Θρησκείες, ζώα, αλήθειες



Ο ήρωας του Μαρτέλ, ο Πι Πατέλ, είναι ένα ασυνήθιστο αγόρι. Είναι γιος ενός ιδιοκτήτη ζωολογικού κήπου στην Ινδία, έχει μεγάλη γνώση της συμπεριφοράς των ζώων, λατρεύει τις ιστορίες, κι ενώ μεγαλώνει ως ινδουιστής, χάρη στην επίδραση ενός μουσουλμάνου αρτοποιού κι ενός καθολικού ιερέα, στρέφεται σχεδόν ταυτόχρονα προς τον ισλαμισμό και το χριστιανισμό, και καταλήγει να είναι ένας αφοσιωμένος πιστός και των τριών θρησκειών. Οταν φτάνει στα δεκάξι του χρόνια, η οικογένειά του αποφασίζει να μεταναστεύσει στη Βόρεια Αμερική, εξαιτίας της πολιτικής αναταραχής που έχει δημιουργήσει η αυταρχική διακυβέρνηση της Γκάντι. Επιβιβάζονται σε ένα ιαπωνικό φορτηγό πλοίο, μαζί με τα ζώα του ζωολογικού κήπου, τα οποία έχουν πουληθεί και πρέπει να φτάσουν στους νέους ιδιοκτήτες. Το πλοίο, όμως, βουλιάζει, και ο Πι βρίσκεται μόνος πάνω σε μια σωσίβια λέμβο, μαζί με μια ζέβρα, μια ύαινα, έναν ουραγκοτάγκο και μια τεράστια -250 κιλών- τίγρη της Βεγγάλης.

Την εκκίνηση στον αγώνα της επιβίωσης δίνει η ύαινα, τρώγοντας πρώτα το σπασμένο πόδι της ζέβρας, για να συνεχίσει με το υπόλοιπο σώμα, που το τρώει σιγά σιγά από μέσα, έχοντας ανοίξει μια μεγάλη τρύπα, ενώ η ζέβρα, μισοφαγωμένη, αλλά ζωντανή, δεν φέρνει αντίσταση. Την ίδια τύχη έχει και ο ουραγκοτάγκος, παρ' ότι αντιστέκεται δίνοντας δυνατά χτυπήματα στην ύαινα. Η τελική αναμέτρηση γίνεται ανάμεσα στην ύαινα και στην τεράστια τίγρη, όπου το τυφλό ένστικτο της καταβρόχθισης δεν είναι δυνατό να αναμετρηθεί με την πραγματική υπεροχή. Ετσι, πάνω στη λέμβο μένουν μόνοι ο Πι και ο Ρίτσαρντ Πάρκερ -αυτό το όνομα, ύστερα από το λάθος ενός υπαλλήλου, είχαν δώσει στην τίγρη, όταν αυτή ήταν σκύμνος. Ο δεκαεξάχρονος, αφού απορρίψει κάποια σχέδια απαλλαγής από το επικίνδυνο ζώο, τελικά αποφασίζει να προσπαθήσει να συμβιώσει με αυτό, κατορθώνοντας μάλιστα να αναπτύξει μαζί του μια ισχυρή σχέση, η οποία βοηθά και τους δύο στην κοινή περιπέτεια της επιβίωσης πάνω στον ωκεανό.

Η περιπέτεια κρατάει επί 227 ημέρες, μέσα στις οποίες συμβαίνουν πολλά περιστατικά που συνδυάζουν την αγριότητα των ενστίκτων με τη μεγαλοπρεπή ομορφιά της φύσης. Η πρώτη κορυφώνεται με τον κανιβαλισμό, ενώ η δεύτερη με σκηνές όπως εκείνη της εκθαμβωτικής ηλεκτρικής καταιγίδας ή της επιθανάτιας φωσφορικής πολυχρωμίας των ψαριών ντοράντο.

Οταν τελικώς φτάνουν στις ακτές του Μεξικού, ο Ρίτσαρντ Πάρκερ φεύγει τρέχοντας προς τη ζούγκλα, χωρίς να γυρίσει καν να κοιτάξει τον Πι. Στους δύο Ιάπωνες -τον εκπρόσωπο του Τμήματος Ναυτιλίας του ιαπωνικού υπουργείου Μεταφορών, και το βοηθό του- που έρχονται για να τον εξετάσουν σχετικά με το ναυάγιο, ο Πι διηγείται την ιστορία του, αλλά εκείνοι αρνούνται να την πιστέψουν και του ζητούν να πει την αλήθεια. Υστερα από πίεση αρκετών ωρών, ο Πι τους λέει μια δεύτερη ιστορία που είναι σαφώς λιγότερο φαντασιώδης, περισσότερο συμβατική, και γι' αυτό αληθοφανής. Πρόκειται πλέον για μια ιστορία που οι δύο δημόσιοι υπάλληλοι μπορούν να εντάξουν στην έκθεσή τους -που αποτελεί μια αφήγηση της οποίας η λειτουργικότητα μέσα στο πλαίσιο της έρευνας σχετικά με τα αίτια του ναυαγίου εξαρτάται απολύτως από την πειστικότητά της: η αποτελεσματικότερη, δηλαδή πιο ικανοποιητική, εξήγηση ενός γεγονότος ουσιαστικά αντιστοιχεί σε εκείνη την αφήγησή του που είναι περισσότερο πειστική από τις υπόλοιπες σχετικές αφηγήσεις -άσχετα από το βαθμό στον οποίο αυτή ανταποκρίνεται στην αλήθεια, μια και αυτό που θεωρούμε αλήθεια είναι ένα σύστημα συμβάσεων, αναλόγων με εκείνες που στοιχειοθετούν τη θρησκεία ή τη λογοτεχνία και γενικώς τους τρόπους αντίληψης κι εξήγησης του πραγματικού.



Η Κιβωτός ιδεών και ενστίκτων



Στη σωσίβια λέμβο (που λειτουργεί σαν μια Κιβωτός ιδεών και ενστίκτων) και στην ιστορία της τα ζώα γίνονται άνθρωποι και οι άνθρωποι γίνονται ζώα: στην αρχική ιστορία του Πι οι ιδέες του πρώτου μέρους γίνονται ένστικτα και τα ζώα αντιπροσωπεύουν τους ανθρώπους, ενώ στην αναθεωρημένη ιστορία τα ένστικτα ξαναγίνονται ιδέες και οι άνθρωποι παίρνουν τη θέση των ζώων -δηλαδή ξαναπαίρνουν την ανθρώπινη μορφή που είχε υποκατασταθεί από τη ζωική: η ύαινα είναι ο μάγειρος, η ζέβρα είναι ο ναύτης με το σπασμένο πόδι... Αν δούμε τις δύο διαφορετικές ιστορίες από αυτή την άποψη, τότε δεν είναι απαραίτητο να αληθεύει μόνο η μία από αυτές. Αντιθέτως, η αληθειακή αξία ή μοίρα τους είναι κοινή: είτε είναι αληθινές και οι δύο είτε και οι δύο είναι ψευδείς, επειδή πρώτα τα ζώα προσωποποιούν τις ανθρώπινες συμπεριφορές και μετά οι άνθρωποι νομιμοποιούν την προσωποποίησή τους από τα ζώα -αλλά και τη δική τους βίαιη δράση.

Η πρώτη νομιμοποίηση γίνεται δυνατή μέσω της αφαίρεσης της μάσκας της προσωποποίησης, και η δεύτερη νομιμοποίηση μέσω της μετάθεσης της ενστικτικής συμπεριφοράς σε ένα τρίτο αφηγηματικό επίπεδο: στο πρώτο επίπεδο έχουμε τα αφανή «υπαρκτά» πρόσωπα, στο δεύτερο την προσωποποίησή τους από τα ζώα και στο τρίτο -κάτω από την πίεση της ανάγκης για αληθοφάνεια- την επαναφορά των προσώπων. Με τον τρόπο αυτόν, εκείνο που πράγματι (δηλαδή αρχικά) συνέβη, τελικώς παρουσιάζεται, αλλά μέσα από δύο διαδοχικά φίλτρα: (1) της αφήγησης που σέβεται την αληθοφάνεια της ψυχολογικής αντοχής του εφήβου που έζησε μια υπερβολικά σκληρή εμπειρία (που νιώθει την ανάγκη να κατανοήσει και να αποδώσει σύμφωνα με τις έως τότε προσλαμβάνουσες παραστάσεις του, ως έναν αλληγορικό μύθο με ζώα), και (2) της αφήγησης που συμμορφώνεται στην αληθοφάνεια της περί του πραγματικού θεσμικής, επίσημης αντίληψης του κρατικού μηχανισμού -που αποτελεί τον πιο δύσκαμπτο, προκατειλημμένο και (μέσω της λογοκρισίας) απειλητικό αποδέκτη μιας ιστορίας.

Η αμοιβαία στήριξη ή υπονόμευση των δύο ιστοριών αποτελεί το θεμελιώδη αφηγηματικό και θεματικό άξονα του μυθιστορήματος. Ολα τα άλλα, οι θρησκειολογικές και ζωολογικές γνώσεις, οι μεγάλες φιλοσοφικές ιδέες (που είναι τόσο μεγάλες, ώστε να είναι κοινότοπες και αναλωμένες από μια υπαρξιακή ρητορική) συνθέτουν ένα βαρύ αφηγηματικό φορτίο που γίνεται χρήσιμο μόνον όταν αποκαλύπτει τα σημεία της αμοιβαιότητας των δύο διαφορετικών ιστοριών, τη φύση της αμοιβαιότητας, το συμβατικό (δηλαδή μαθημένο: ινδουιστικό, χριστιανικό, μουσουλμανικό) χαρακτήρα της αλήθειας.

Η μετάφραση αποδίδει κατά λέξη αρκετούς αγγλισμούς, ενώ η αφήγηση του δεκαεξάχρονου βιβλιοφάγου (που πάνω στη σωσίβια λέμβο γίνεται παμφάγος έως και λίγο ανθρωποφάγος) συχνά αποδίδεται με αυξημένη παιδικότητα, κατεβάζοντας την ηλικία του, κάτι που δικαιολογείται από το γενικό τόνο της αφήγησης, που θέλει να δείχνει απλός έως και απλοϊκός. Αντιθέτως, ο συγγραφέας κλονίζει την αληθοφάνεια παρουσιάζοντας τον Πι στο τρίτο -μεταμοντερνιστικό- μέρος να μιλά με μια συγκαταβατική ωριμότητα που ανεβάζει την ηλικία του, κάτι που δεν δικαιολογείται από τη δοκιμασία των 227 ημερών.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/02/2003