Το δέντρο με τα όνειρα

- Αναπληρώτρια μούσα; Καλό κι αυτό. Δεν ήξερα ότι υπάρχει κάτι τέτοιο. Είχα τις μούσες για φουλ τάιμ! Η γυναίκα χαμογέλασε και το κοκεράκι στον καναπέ έδωσε μια παιχνιδιάρικη δαγκωνιά στην ουρά της γάτας. Ο άντρας ανταπέδωσε το χαμόγελο, κοιτώντας όμως τώρα αμήχανα στο πάτωμα.

- Δίκιο έχετε. Οι μούσες είναι πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης. Θεραπαινίδες της έμπνευσης. Εντούτοις, εγώ συνειδητοποίησα πως αυτό συμβαίνει μόνο για πεπερασμένο χρονικό διάστημα και μόνο εφόσον η ευτυχία δεν έχει εδραιωθεί για τα καλά. Μόλις φωλιάσει η ευτυχία, κάνει έξωση στη μούσα. Αναπαύεται τώρα εκείνη στη φωλιά της.

Εκατομμύρια διάφανα πλάσματα, κάτοικοι ενός κόσμου αόρατου στους ανθρώπους αλλά ορατού στα ζώα, δημιουργούν παίζοντας τα όνειρα του κόσμου που ξέρουμε. Είναι οι ονειρευτές. Δύο από αυτούς ξεκινούν έναν αγώνα. Να αποδείξουν τι από τα δύο είναι καλύτερο: τα όνειρα να έχουν δομή ή να είναι ασύνδετα. Η τέχνη ενάντια στο παράλογο του ονείρου. Πεδία των μαχών τους δεκάδες διαφορετικοί άνθρωποι σε διαφορετικές εποχές, που αγνοούν τι τους συμβαίνει κι όμως τα όνειρα επηρεάζουν τη ζωή τους όταν ξυπνούν.

Αλλά ποιος ονειρεύεται στην πραγματικότητα; Ποιος είναι ο άνθρωπος που διηγείται αυτά τα ανεξάρτητα όνειρα, συνδέοντάς τα με έναν παράξενο ιστό; Και γιατί τα όνειρα, συγκλίνοντας όλα μαζί στο μυαλό του, δείχνουν να δημιουργούν στο τέλος μια πραγματικότητα διαφορετική από αυτήν που το καθένα μόνο του υπαινίσσεται; Τι σημαίνει να ονειρεύεσαι σαν άλλος;






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιος είναι ο ρόλος τον οποίο μπορεί να παίξει το όνειρο στη ζωή μας; Μέχρι πού απλώνουν τα φτερά τους οι δυνατότητές του; Τι ακριβώς δικαιούμαστε να αναμένουμε από αυτό και πώς γίνεται να προσμετρηθεί το μέγεθος της συμμετοχής του στην καθημερινότητά μας; Αποτελεί το όνειρο μια μονίμως διαφεύγουσα παρουσία, της οποίας η αξιολόγηση έχει εκ των πραγμάτων μια πάρα πολύ μικρή και μειωμένη σημασία ή, αντιθέτως, ανακαλύπτουμε στις ονειρικές περιοχές ορισμένες από τις σημαντικότερες και τις πιο καθοριστικές πράξεις της υπόστασής μας; Αυτά είναι τα ερωτήματα γύρω από τα οποία κινείται συνεχώς το πρώτο μυθιστόρημα του Νίκου Μάστορα (γενν. 1964), μια πινακοθήκη των σκιωδών μορφών του ύπνου και των νυχτερινών του ταξιδιών, καθώς κι ένα είδος χαμηλόφωνης και εντελώς διακριτικής εξύμνησης της διαφυγής ή της απόδρασης από τις στερεότυπες κοινωνικές διεξόδους και παραδοχές, που σημαίνει και μιαν ανάλογης θερμοκρασίας επιδίωξη της αυθεντικότητας.



Σπονδυλωτή αφήγηση



Ποια, όμως, συγκεκριμένη κατεύθυνση δοκιμάζει να ακολουθήσει ο Μάστορας με το παρθενικό του εγχείρημα και πώς μεταχειρίζεται τις πηγές στις οποίες προσφεύγει, έτσι ώστε να φέρει εις πέρας τους σκοπούς του; Το «Δέντρο με τα όνειρα» στηρίζεται σε μια προσεκτικά οργανωμένη σπονδυλωτή αφήγηση, με μιαν εικοσάδα περίπου σύντομες ιστορίες, που παραμένουν ώς το τέλος ανεξάρτητες μεταξύ τους και θα μπορούσε κάλλιστα να διαβαστούν και ως ξεχωριστές μονάδες, με μια χαλαρή έστω αναφορά στο σύνολο στο οποίο εντάσσονται. Τα γεγονότα που γεννιούνται και εξελίσσονται σ' αυτές τις ιστορίες είναι πάντα γεγονότα ονείρων, και υπό αυτή την έννοια δεν γίνεται παρά να ανήκουν στον κόσμο της αφαίρεσης και του φανταστικού. Οπως, ωστόσο, συμβαίνει πάντα με τα όνειρα, αυτά τα οποία ζουν οι ήρωες του βιβλίου στον ύπνο τους δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτε άλλο από εκείνα στα οποία τούς παρακινούν οι κρυμμένοι φόβοι ή οι απωθημένες επιθυμίες τους. Ενώ, όμως, τα όνειρα συνιστούν κατά κανόνα μιαν αχανή, ρευστή και έτοιμη ανά πάσα στιγμή να θρυμματιστεί στα πέρατα του διαστήματος ύλη, οι περιπέτειες τις οποίες αντιμετωπίζουν κατ' όναρ οι πρωταγωνιστές του Μάστορα έχουν μια πολύ διαφορετική και απρόσμενη επίδραση στην εμπειρία τους -αλλάζουν θεαματικά τη ρότα των επιλογών τους ή αναλαμβάνουν να φωτίσουν και να αναδείξουν εκ βαθέων ένα βαριά συγκεχυμένο και έντονα συσκοτισμένο μέχρι εκείνη την ώρα εσωτερικό τοπίο.

Ξέρω πως μια τέτοια διάσταση είναι πιθανόν να επιτρέψει στην αφήγηση να πάρει μιαν εύκολη και ελαφρώς αστόχαστη τροπή, αλλά δεν είναι αυτό το οποίο παρατηρούμε στο βιβλίο του Μάστορα. Και τούτο διότι τίποτε δεν εμφανίζεται με αυτόματο και μηχανοποιημένο τρόπο στα κείμενά του. Περνώντας μέσα από μιαν εκτενή γκάμα παραπομπών, οι οποίες ξεκινούν από τη μυθολογία και την ιστορία και φτάνουν μέχρι τις παρακαταθήκες της τέχνης και των επιστημών, αλλάζοντας συχνά ύφος (ανάλογα με τις συνθήκες οι οποίες επιβάλλονται κατά τόπους) και ενσωματώνοντας ποικίλες και αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους φωνές στο λόγο του, ο αφηγητής τού Μάστορα δείχνει πως τα όνειρα των ηρώων του δεν συνιστούν για τη μοίρα τους παρορμητικά και χωρίς προοπτική ξεσπάσματα (λάμψεις έωλες και περαστικές) αλλά, αντίστροφα, εργαλεία δραστικά και απαραίτητα προκειμένου να συνειδητοποιηθούν με οριστικό τρόπο θεμελιακά προβλήματα και αδιέξοδα -κάτι σαν λυτρωτική επιστράτευση ενός μηχανισμού εδραίας αυτογνωσίας, που είναι σε θέση να αλλάξει το σύμπαν και να προσφέρει μιαν εξυπαρχής αφετηρία και εκκίνηση.



Μετάβαση σ' έναν καινούργιο κόσμο



Η λύτρωση για τους ήρωες του Μάστορα δεν έρχεται διαμέσου μιας απλής λογικής υπέρβασης, η οποία τους διευκολύνει να μετατοπιστούν απείραχτα στο καινούργιο πλαίσιο της ύπαρξής τους. Η μετάβασή τους στο νέο πεδίο έχει όλα τα χαρακτηριστικά που έχουν οι σίγουρες και αποφασισμένες, αλλά ως εκ τούτου ιδιαίτερα σκληρές και βίαιες μετατοπίσεις: ευφορία και απόγνωση, λατρεία και απώθηση, χαρά και οδύνη. Δεν σκοπεύω να μπω στην ανάλυση περιεχομένου των ιστοριών οι οποίες περιλαμβάνονται στο «Δέντρο με τα όνειρα» γιατί υπάρχει στη δομή και στο στήσιμό τους ένα στοιχείο έκπληξης, που καλό θα είναι να ενεργήσει μόνο του και χωρίς έξωθεν παρεμβολές στον αναγνώστη. Εκείνο, παρ' όλα αυτά, το οποίο θέλω να τονίσω είναι τα σωστά υλικά και τα έγκυρα μέσα του συγγραφέα. Η προσεκτική οικονομία, η αίσθηση του μέτρου καθώς κι ένα ωραίο λοξοκοίταγμα προς την αποσπασματικότητα και την ελλειπτικότητα συγκροτούν, πιστεύω, τα βασικά προτερήματα της γραφής του και δίνουν εύλογα το σήμα του.

Εύστοχους βρίσκω και τους χειρισμούς των δύο τελευταίων κεφαλαίων, όπου τα διάσπαρτα συμβάντα και οι επιμέρους πραγματικότητες των προηγουμένων ενοτήτων συγκλίνουν αίφνης σε μιαν υπόρρητη και απολύτως πειστική ενότητα -μια ενότητα, η οποία ρίχνει αναδρομικά το σχήμα της σε ολόκληρο το μυθιστόρημα ενόσω σπεύδει να προσδώσει στη δράση του κι έναν αφανή μα επιτακτικά αναγκαίο (όπως προκύπτει εκ των υστέρων) ρυθμό. Το γράψιμο του Μάστορα είναι ώριμο και άνετο (καμία βεβιασμένη ή άστοχα υπολογισμένη συστροφή και ενδοστρέφεια) και σκιτσάρει με σαφείς όσο και εκφραστικές γραμμές τα πρόσωπά του, τα οποία (αξίζει τον κόπο να το επισημάνω, κλείνοντας) αποτυπώνονται λειτουργικά στη μνήμη μας και αποκτούν γρήγορα μια κάθε άλλο παρά τυχαία εσωτερικότητα. Ενα γερό και ουσιαστικό ξεκίνημα υπόσχεται, βεβαίως, και μιαν αντίστοιχη συνέχεια. Δεν έχουμε παρά να περιμένουμε -με τις καλύτερες των προσδοκιών.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/08/2005