Η ποίηση του Νέου Ελληνισμού

Την τρίτη - μετά τη δοκιμαστική (σε τρία τεύχη) το 1984 - έκδοση της Ποίησης του Νέου Ελληνισμού επέβαλαν οι νέες κριτικές εκδόσεις κειμένων που ανθολογούνται στο βιβλίο αυτό και η πύκνωση της βιβλιογραφίας που σχετίζεται με τα περισσότερα κείμενα της Ανθολογίας. . . Η επιλογή των κειμένων έγινε, βέβαια, με κριτήρια προσωπικά. Ωστόσο, θα πρέπει να ομολογήσω ότι την τελική διαμόρφωση των κριτηρίων αυτών επηρέασαν: η μακροχρόνια ιστορική ενασχόληση του ανθολόγου με τα έργα που ανθολογούνται, η διδακτική εμπειρία του και οι αντιδράσεις (θετικές ή αρνητικές) των νέων παιδιών προς το καθαυτό ποιητικό δυναμικό των έργων αυτών, καθώς επίσης και οι προτιμήσεις ορισμένων από τους ανθολόγους που προηγήθηκαν. Η αναδημοσίευση των κειμένων της Ανθολογίας έγινε από τις καλύτερες κριτικές εκδόσεις των έργων που ανθολογούνται εδώ.



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ


Εισαγωγή
Μέρος πρώτο: Πρωτοελληνικά κείμενα
Α. Βυζαντινή περίοδος
1. Επική ποίηση
2. Σατιρική ποίηση
3. Ηθικοδιδακτική ποίηση
4. Χρονικά
5. Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα
6. Έμμετρες διασκευές μυθιστορημάτων
7. Ηθικοδιδακτική και αλληγορική ποίηση
8. Ποιήματα από τον κόσμο των ζώων
Β. Η πρώτη περίοδος μετά την άλωση
Ι. Θρήνοι για την άλωση της Πόλης
ΙΙ. Δημώδη κείμενα από τη Ρόδο, τα Επτάνησα, την Κύπρο και την Πελοπόννησο

Μέρος Δεύτερο: Κρητική λογοτεχνία
Α. Περίοδος προετοιμασίας
1. Ποιήματα διδακτικά παραινετικά
2. Ποιήματα σατιρικά
3. Ποιήματα ερωτικά
4. Ποιήματα ιστορικά
Β. Περίοδος ακμής
1. Ειδυλλιακή ποίηση
2. Δραματική ποίηση
3. Ποιμενικό δράμα
4. Θρησκευτικό δράμα
5. Ποιητικό μυθιστόρημα
Παράρτημα: Από την πτώση της Κρήτης (1669) ως το 1708

Μέρος τρίτο: Δημοτικό τραγούδι
1. Ακριτικά
2. Παραλογές
3. Ιστορικά
4. Κλέφτικα
5. Της αγάπης
6. Της ξενιτιάς
7. Μοιρολόγια
8. Νυφιάτικα
9. Παιδικά
10. Γιορταστικά (λατρευτικά) και εθιμικά
11. Θρησκευτικά
12. Γνωμικά
13. Εργατικά
14. Περιγελαστικά
15. Ρίμες
Γλωσσάριο
Γενικό ευρετήριο



ΚΡΙΤΙΚΗ




Η συγκρότηση ανθολογιών λογοτεχνικών κειμένων δεν είναι εύκολο έργο. Απαιτεί πολύχρονη αναστροφή με τη ζωή και το έργο των συγγραφέων που πρόκειται να ανθολογηθούν, καθώς και βαθιά γνώση του εκάστοτε ιστορικού περιγύρου και της σχετικής βιβλιογραφίας. Χρειάζεται ακόμη ο ανθολόγος να καθορίσει με σαφήνεια, ευθύς εξαρχής, τα κριτήρια στα οποία θα στηρίξει τις όποιες επιλογές του και να ξεκαθαρίσει ­τουλάχιστον στον εαυτό του­ κατά πόσον η συγκεκριμένη εργασία του απευθύνεται στο πλατύ κοινό, στον ενημερωμένο αναγνώστη ή και στα δύο μαζί. Είναι δε ευνόητο ότι ο τελευταίος «συνδυασμός» πρέπει να αποτελεί τον απώτερο και ουσιαστικό στόχο κάθε σοβαρού ανθολόγου, ο οποίος δεν περιορίζεται στο να παραθέσει αναιτιολόγητα, βασιζόμενος αποκλειστικά στις υποκειμενικές εκτιμήσεις και αισθητικές προτιμήσεις του, αποσπάσματα από κείμενα που ξεχώρισε αλλά φροντίζει να βοηθήσει τον χρήστη της ανθολογίας του να έρθει σε μιαν εγγύτερη και ουσιαστικότερη επαφή με τους ανθολογούμενους συγγραφείς παρέχοντάς του τις απαραίτητες πληροφορίες. Αν μάλιστα ο ανθολόγος κοτορθώσει να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη του και να σταθεί η αφορμή (ή και η πρώτη πηγή) για περαιτέρω έρευνα και αναζήτηση από την πλευρά του τελευταίου, τότε το εγχείρημά του δεν έχει απλώς πετύχει φιλολογικά αλλά έχει δικαιωθεί και παιδευτικά, αφού αντικειμενικός στόχος τέτοιων εργασιών δεν είναι μόνο να τέρψουν αλλά και να διδάξουν πολλαπλώς τον χρήστη.

Οι σοβαρές νεοελληνικές ποιητικές ανθολογίες είναι αρκετές και πολλές από αυτές έχουν σταθεί πολύτιμος οδηγός ­μαζί με τα λογοτεχνικά αναγνώσματα της εκπαίδευσης­ στη γνωριμία του μέσου Έλληνα με τη νεότερη γραμματεία του. Κάποιες μάλιστα, είτε γενικές είτε (περισσότερο ή λιγότερο) εξειδικευμένες, συνεχίζουν να αποτελούν σημείο αναφοράς, όχι μόνο για τον ­έτσι κι αλλιώς, ιδεατό και εν πολλοίς ακαθόριστο­ μέσο αναγνώστη αλλά και για τον ειδοποιημένο χρήστη, που μπορεί να κυμαίνεται από τον συγκροτημένο λόγιο ως τον δάσκαλο γλωσσικών μαθημάτων.

Οι περισσότερες όμως ανθολογήσεις αυτού του είδους περιστρέφονται γύρω από τη νεότερη και σύγχρονη ελληνική λογοτεχνική παραγωγή ­ κυρίως τη μετά την Επανάσταση του Εικοσιένα νεοελληνική λογοτεχνία. Ίσως και ως προς αυτή την επιλογή να μην είναι τυχαία η «παρέμβαση» του Διονυσίου Σολωμού, τα 200 χρόνια από τη γέννηση του οποίου γιορτάζουμε φέτος, αφού η παρουσία του και η συμβολή του στα λογοτεχνικά πράγματα της νεότερης Ελλάδας υπήρξε καθοριστική ως προς τις μετέπειτα εξελίξεις στον χώρο της έντεχνης προσωπικής ποίησης.

Δεν είναι λίγοι, παρά ταύτα, οι μελετητές που τοποθετούν τις απαρχές και τα πρώτα αξιόλογα (και κάποτε σπουδαία) φανερώματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο διάστημα μεταξύ 10ου και 19ου αιώνα. Το αντίθετο: για πολλές δεκαετίες τώρα, από τους πρώτους ευρωπαίους και έλληνες νεοελληνιστές ίσαμε αρκετούς σύγχρονους φιλολόγους ­στην πλειονότητά τους ερευνητές και πανεπιστημιακούς­, υπάρχει ξεχωριστά έντονο ενδιαφέρον για τα «πρωτονεοελληνικά» κείμενα αυτής της περιόδου και ιδιαίτερα για την κρητική λογοτεχνία της ακμής και για το δημοτικό τραγούδι. Το ενδιαφέρον αυτό συντηρείται, ενδεχομένως, για διάφορους λόγους: ίσως λόγω των σημαντικών εκδοτικών προβλημάτων που εγείρουν τα συγκεκριμένα κείμενα, με την αξιοπρόσεκτη χειρόγραφη παράδοση και τη διάδοση που γνώρισαν στους χρόνους τους αλλά και μεταγενέστερα· ίσως εξαιτίας των ποικίλων ιστορικών και κοινωνιολογικών στοιχείων που κάποτε παρέχουν, εκεί που ελλείπουν σχετικές πληροφορίες από άλλες πηγές· ίσως λόγω των μετρικών πειραματισμών, της έντονης γλωσσικής ανάμειξης λόγιων και δημοτικών τύπων και του αξιοπρόσεκτου ιδιωματικού χαρακτήρα που κάποια από αυτά παρουσιάζουν· ίσως γιατί οι συζητήσεις γύρω από τους συγγραφείς και τις χρονολογίες συγγραφής τους δεν έχουν, σε πολλές περιπτώσεις, καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα και οι σχετικές απόψεις συνεχώς μεταβάλλονται· ίσως γιατί κάποια από αυτά μαρτυρούν επεξεργασίες λόγιων κειμένων από τον λαό και άλλα δείχνουν λόγιους που θέλησαν να πλησιάσουν το λαϊκό γλωσσικό αίσθημα και ρυθμό· ίσως επειδή σε πολλά έργα της περιόδου διαπιστώνεται η άμεση ή έμμεση σχέση με την προγενέστερη και σύγχρονή τους λογοτεχνική παράδοση, ώστε να ικανοποιείται τόσο το αίτημα της πολιτισμικής συνέχειας όσο και το δεδομένο της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, αφού σε έναν μεγάλο αριθμό από αυτά τα κείμενα συναντώνται και συνυπάρχουν στοιχεία της βυζαντινής Ανατολής και της λατινικής Δύσης. Το ίδιο σημαντική υπήρξε ­και συνεχίζει να είναι­ η μελέτη του δημοτικού τραγουδιού, που τόσα προσέφερε στην εδραίωση και ανάπτυξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, όπως άλλωστε συνέβη και σε άλλες λογοτεχνίες και κοινωνίες.

Αποτέλεσμα: η αξιόλογη φιλολογική παράδοση που έχει δημιουργηθεί γύρω από τη μελέτη των εν λόγω κειμένων και η ογκώδης, ελληνική και διεθνής, βιβλιογραφία γύρω από αυτά, οι διαφορετικές απόψεις και προσεγγίσεις και τα πολλά «ανοιχτά» ζητήματα να προοιωνίζονται ένα εξίσου ελπιδοφόρο και καρποφόρο μέλλον ως προς την ενασχόληση των λογίων με αυτήν την περίοδο της νεοελληνικής γραμματείας.

Κατά πόσον, όμως, έχει προσεχθεί η νεοελληνική λογοτεχνία των πρώιμων χρόνων από το πλατύ κοινό; Διδάσκεται σε ικανοποιητικό βαθμό στην εκπαίδευση; Μήπως εν ονόματι της λεγόμενης «αισθητικής» ­και μόνο­ αξίας παραμένει άγνωστη στους πολλούς; Πράγματι, αυτό φαίνεται να συμβαίνει, αν εξαιρέσει κανείς τα γνωστότερα έργα της κρητικής λογοτεχνίας της ακμής και το δημοτικό τραγούδι, που έτσι κι αλλιώς πέρασαν στην παράδοση και διαδόθηκαν από στόμα σε στόμα, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, και δεν αποτέλεσαν απλώς αντικείμενο συστηματικής σπουδής στα γραφεία των λογίων. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι πρέπει να παραγνωρίζεται η γλωσσική, ιστορική, κοινωνιολογική, λαογραφική (και κάποτε λογοτεχνική, όπως στην περίπτωση των κυπριακών ερωτικών ποιημάτων) αξία των υπόλοιπων κειμένων αυτής της πρώιμης περιόδου της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Είναι, για τούτο, χρέος των φιλολόγων και ερευνητών να μην περιορίζονται στις μεταξύ τους ­εξειδικευμένες­ συζητήσεις αλλά να φέρουν το πλατύτερο κοινό σε επαφή με τα έργα αυτά, αφού το ενημερώσουν πρώτα κατάλληλα.

Το αίτημα μιας τέτοιας αντιπροσωπευτικής ανθολόγησης ποιημάτων της πρωτονεοελληνικής λογοτεχνίας, μαζί με την κρητική λογοτεχνία και το δημοτικό τραγούδι, ικανοποιεί η νέα (τρίτη) αναθεωρημένη έκδοση της Ποίησης του Νέου Ελληνισμού από τον Π. Δ. Μαστροδημήτρη. Ο ανθολόγος καθορίζει με σαφήνεια τη μέθοδο εργασίας του, ήδη από τα προλογικά σημειώματα, και κατατάσσει το πλούσιο υλικό του με κριτήρια πρωτίστως γραμματολογικά/χρονολογικά και ειδολογικά κατά ενότητα, σε τρία κύρια μέρη: Πρωτονεοελληνικά κείμενα [Η βυζαντινή περίοδος (10ος αι. ­ 1453), Η πρώτη περίοδος μετά την Αλωση] ­ Κρητική Λογοτεχνία [Περίοδος προετοιμασίας, Περίοδος ακμής και σε παράρτημα: Από την πτώση της Κρήτης (1669) - 1708 (Ανθη Ευλαβείας)] ­ Δημοτικό τραγούδι.

Η επιλογή χαρακτηριστικών αποσπασμάτων έχει γίνει από τις εγκυρότερες ­κατά την κρίση του ανθολόγου­ εκδόσεις και στα αντίστοιχα εισαγωγικά σημειώματα παρατίθενται ποικίλα στοιχεία για τους συγγραφείς των έργων, τα χειρόγραφα και τις εκδόσεις τους, τα πρότυπά τους, τη χρονολόγησή τους σύμφωνα με τις νεότερες απόψεις· δίνεται ακόμη περιγραφή των υποθέσεων των έργων καθώς και άλλες φιλολογικές, γλωσσικές και αισθητικές αποτιμήσεις των κειμένων, επισημαίνονται τα αιτήματα της φιλολογικής έρευνας, όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο, ενώ επιγράφονται επιγραμματικά οι ενότητες που ανθολογούνται. Όσα στοιχεία παρατίθενται συνοδεύονται από πλούσια βιβλιογραφία.

Η πυκνή γενική εισαγωγή που προηγείται (σσ. 35-85) θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί γραμματολογικής, ως επί το πλείστον, φύσεως, μέσα από την οποία ο αναγνώστης παρακολουθεί την εξέλιξη των λογοτεχνικών ειδών που ανθολογούνται στη συνέχεια. Παρά τον πληροφοριακό και γενικό χαρακτήρα της εισαγωγής, δεν λείπει (ιδίως στην ενότητα που αφορά το δημοτικό τραγούδι) η προσωπική τοποθέτηση του ανθολόγου.

Έτσι τα εισαγωγικά σημειώματα κάθε ενότητας κειμένων επεκτείνουν και συμπληρώνουν ­επί το φιλολογικότερον­ την εισαγωγή, περιγράφουν τα έργα και βοηθούν στην καλύτερη και επαρκέστερη γνωριμία του αναγνώστη με αυτά. Και όχι μόνον αυτό. Το αίσθημα της ασφάλειας που αποκομίζει ο χρήστης της ανθολογίας αυτής, μέσω της ενημερωμένης βιβλιογραφίας και των εξαντλητικών παραπομπών, το εκτενές γλωσσάριο, όπου ερμηνεύονται δυσερμήνευτες μόνο λέξεις, με ιδιωματική χρήση, και η παράθεση των φιλολογικών επιχειρημάτων γύρω από τα κυριότερα έργα που ανθολογούνται συντελούν στην πρώτη γνωριμία του σημερινού αναγνώστη με ποιητικά κείμενα των πρώτων εννέα περίπου αιώνων της νεοελληνικής γραμματείας και παρέχουν μιαν πρώτης τάξεως αφορμή για εμβάθυνση στη συγκεκριμένη εποχή και στα έργα της.

Γιώργος Ανδρειωμένος, ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-08-1998