Επτανησιακά. Μελετήματα για την επτανησιακή λογοτεχνία και κριτική 1960-2005

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα Επτανησιακά είναι συνάρθρωση σε ένα σύνολο είκοσι επτά αναθεωρημένων αυτοτελών μελετών γύρω από το «ευρύτατο και εξαιρετικά σημαντικό πεδίο της επτανησιακής πνευματικής δημιουργίας». Ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται την κληρονομιά των Εφτά Νησιών ως αυτοδύναμο διαμεσολαβητικό πολιτισμό, «πρότυπο διαλεκτικής πολιτισμικής σχέσης ανάμεσα σε μία ελάσσονα εθνική κοινότητα και σε ένα ισχυρό και προηγμένο διεθνές γίγνεσθαι» και όχι ως μουσείο εντοπιότητος, μολονότι η Κέρκυρα, άλλοτε πρωτεύουσα του Ιονίου Κράτους, της «μόνης περιοχής της Ελλάδας που είχε μια συνεχή και πολύμορφη πνευματική ζωή» σήμερα πια «περιήλθε στην κατάσταση μιας επαρχιακής πόλης χωρίς την παλιά σημασία της».



Η ιόνια παράδοση



Το βιβλίο τηρεί σε γενικές γραμμές την παραδοσιακή ιεράρχηση των ενοτήτων της επτανησιακής γραμματείας, όπου ο μεν Κάλβος προηγείται, ο δε Σολωμός κυριαρχεί. Υπογραμμίζει δηλαδή τη χαρακτηριστική στιγμή κατά την οποία η ιόνια παράδοση εκδηλώνεται στην υπέρτατη έκφρασή της μέσα από τη φωνή της ελευθερίας, ανεξάρτητα από την όποια της υπαγωγή σε κέντρα εξουσίας, δυτικά ή εθνικά - είναι γνωστό ότι ο Κάλβος, όπως και ο Σολωμός, δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να ζήσει τα γενέθλια του ελληνικού κράτους. Αλλες μελέτες αναφέρονται στους κυριότερους εκπροσώπους της κερκυραϊκής σχολής (Πολυλάς, Μαρκοράς, Μαβίλης), που καθιέρωσαν την εθνική συνείδηση της σολωμικής κληρονομιάς, στους λευκαδίτες συνδέσμους του επτανησιακού πολιτισμού με το νεότευκτο αθηναϊκό κέντρο (Βαλαωρίτης, Σικελιανός, Ξενόπουλος), στο ανατρεπτικό πνεύμα των Κεφαλλήνων, καθώς και μια μελέτη για τον πρεβεζάνο Επτανήσιο, τον Νικόλαο Κονεμένο, γνήσιο εχθρό της όποιας «κανονισμένης» γλώσσας, φαναριώτικης ή ψυχαρικής, αμφισβητία των «καθηγητάδων» και των ακαδημαϊκών θεσμών τους οποίους υπηρετούν.

Στο γραπτό του έργο ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης παραμένει ο δάσκαλος που καλλιεργεί πρωταρχικά στο κοινό του τον θαυμασμό για το αντικείμενο το οποίο πραγματεύεται: το συγγραφικό του ύφος είναι εγκωμιαστικό. Αφήνει τον αναγνώστη να διερευνήσει ενδεχομένως εκ των υστέρων τις ρήξεις, τους δόλους, τις στρατηγικές επάνω στις οποίες χτίστηκε η ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας - ιδιαίτερα όταν τα αντικείμενα του θαυμασμού του συγκρούονται μεταξύ τους. Αν όμως αποφεύγει να αναφερθεί στη σαρωτική κριτική του Πολυλά για τον Βαλαωρίτη, στην άρρητη απομόνωση του Κάλβου από την κερκυραϊκή σχολή, η επίγνωση των παραμέτρων αυτών ελλοχεύει στο κείμενό του ως διακριτική πρόκληση για τους νεότερους ερευνητές. Το ίδιο συμβαίνει με πολλά θέματα της επτανησιολογίας που παραμένουν ανοιχτά, όπως η υπόθεση περί εξαρχαϊσμού του δεκαπεντασύλλαβου στον κάλβειο στίχο.

Ο συγγραφέας δίνει ιδιαίτερο βάρος στις αναγνώσεις των κορυφαίων επτανησίων ποιητών από ομοτέχνους τους κριτικούς (όπως ο Κάλβος του Σεφέρη και του Ελύτη) ή από την ακαδημαϊκή κοινότητα (όπως ο Κάλβος του Τωμαδάκη και του Ανδριώτη). Πολύτιμος είναι κάποτε ο φωτισμός των ιστορικών συνθηκών που καθορίζουν τις αναγνώσεις αυτές, όπως η διάλεξη του Σικελιανού για τον Βαλαωρίτη το 1944 στο Ηρώδειο ή η κριτική του Λορεντζάτου για τον Σολωμό το 1969 «σε μια εποχή κατά την οποία η επίσημη γλώσσα του κράτους ήταν μια κατεξοχήν αντιπνευματική καθαρεύουσα».



Γέννημα και θύμα



Δυναμική αισιοδοξία διαπνέει τις μελέτες του Π. Δ. Μαστροδημήτρη απέναντι σε κάθε νέα σοβαρή εκδοτική προσέγγιση της επτανησιακής κληρονομιάς, ή τουλάχιστον του χρυσού της αιώνα, ο οποίος, γέννημα μαζί και θύμα του πολύγλωσσου περιβάλλοντος και του ρομαντικού του ιδεαλισμού, μας έχει παραδοθεί, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, υπό μορφήν πολύτιμων σπαραγμάτων. Ο συγγραφέας όχι μόνον αντιλαμβάνεται πόσο άδικα καθηλώνουν κάποτε την παράδοση αυτή οι εκδοτικές προλήψεις, αλλά και υπαινίσσεται κάποιες ανεξερεύνητες ακόμη πηγές των κειμένων. Επιβραβεύει προσπάθειες, όπως αυτή του αείμνηστου Octave Merlier στην αξιόλογη έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, που παρουσιάζει τη Γυναίκα της Ζάκυθος με «ακρίβεια και πληρότητα [...] ξεπερνώντας τον διχασμό που υπάρχει ανάμεσα στο ελληνικό αρχικό κείμενο και στη σύμμεικτη (ιταλική και ελληνική) μορφή των σημειώσεων».

Σε έναν αιώνα μετα-νεωτερικού ναρκισσισμού τα Επτανησιακά με τις πληρέστατες βιβλιογραφικές τους αναφορές αποτελούν πραγματική κιβωτό γνώσεων, διατεταγμένων ούτως ώστε να αποτελούν ένα ανεκτίμητο εργαλείο για όποιον καταπιάνεται με την επτανησιολογία, είτε για να εμβαθύνει στα παραδοσιακά της θέματα είτε για να τα αναθεωρήσει και ίσως να ανατρέψει την ιεράρχηση των παραδεδομένων αξιών. Η εξαίρετη επιμέλεια της έκδοσης υπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο τη στέρεη γραφή, τη σαφήνεια και την ευκρινή διάταξη, καθιστώντας έτσι ιδιαίτερα φιλική την ανάγνωση του γνήσιου αυτού φιλολογικού πονήματος, άριστου φόρου τιμής για τα 150 χρόνια από τον θάνατο του Σολωμού - που επήλθε στις 9/21 Φεβρουαρίου του 1857.



Μαρία Τσούτσουρα (δρ Συγκριτικής Φιλολογίας)

Το ΒΗΜΑ, 25/02/2007