Η νεοελληνική σύνθεση

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια συναγωγή μελετημάτων συνιστά κατά κανόνα μάλλον ένα βιβλίο αναφοράς παρά ανάγνωσης, κυρίως λόγω του αναγκαστικά αποσπασματικού χαρακτήρα της. Ωστόσο η συγκεκριμένη συνάρθρωση θεμάτων που προτείνει ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης παρουσιάζει αξιοπρόσεκτη συνέχεια στον βαθμό ακριβώς που κατορθώνει τη σύνθεση, την οποία και υπόσχεται ο τίτλος. Οπως τονίζεται στα προλεγόμενα του βιβλίου, η Ελλάδα είναι μια μικρή χώρα, όπου ομιλείται μια «μικρή» γλώσσα, διαθέτει όμως ένα δυσανάλογα μεγάλο εκτόπισμα μέσα στο διεθνές πολιτισμικό γίγνεσθαι. Και αυτό οφείλεται στη «νεοελληνική σύνθεση», δηλαδή τη σύνθεση νοοτροπιών, αξιών και αισθητικών τάσεων, που συντελέστηκε στη διάρκεια των δύο πρόσφατων αιώνων ανεξαρτησίας του νεοελληνικού κράτους.

Τριάντα μελετήματα, ως επί το πλείστον διαλέξεις και λόγοι, εισηγήσεις και ανακοινώσεις, σε ημερίδες και συνέδρια, που εκφωνήθηκαν την τελευταία πενταετία. Ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης, ως καλός δάσκαλος, γνωρίζει να οιστρηλατεί το κοινό του όχι με κενές ρητορείες, αλλά εμπνέοντας αισιόδοξη διάθεση, καθώς αποκαλύπτει τη δυναμική που ενυπάρχει στα νεοελληνικά γράμματα. Δυναμική την οποία τελευταία όλο και συχνότερα λησμονούμε, ενώ μας πλημμυρίζουν αισθήματα μειονεξίας εντός της μεγάλης ευρωπαϊκής οικογένειας. Αυτή η «νεοελληνική σύνθεση», όπως απομακρύνεται από την «υδροκέφαλη» Αθήνα, θυμίζοντας τις παλαιότερες εστίες πολιτισμού του τόπου μας, φαίνεται να έρχεται αρωγός και στα συμπλέγματα επαρχιωτισμού που μας διακατέχουν απέναντι σε θειους από το Σικάγο, τους οποίους μιμούμεθα αντί να παραδειγματίζουμε.

Παρά την αρχική διατύπωση των περισσοτέρων κειμένων σε προφορικό λόγο, στο βιβλίο έχει δοθεί η φροντίδα που απαιτεί ένα δοκιμιακό έργο με υποσέλιδες σημειώσεις και βιβλιογραφική στήριξη. Για το φάσμα των θεμάτων προϊδεάζουν τα προλεγόμενα, όπου ο μελετητής επισημαίνει την πρόσφατη τάση της νεοελληνικής φιλολογίας για την αναθεώρηση θέσεων και την επανεκτίμηση προσώπων. Ταυτόχρονα όμως κρούει τον κώδωνα του κινδύνου που ελλοχεύει στη βεβιασμένη απομυθοποίηση ή και στην εξέταση ενός λογοτεχνικού κειμένου εκτός του ιστορικοκοινωνικού πλαισίου δημιουργίας του, με τη μηχανική εφαρμογή θεωρητικών αρχών.

Ακριβώς η προσπάθεια μιας «νεοελληνικής σύνθεσης» επιβάλλει τη χρονολογική παράταξη των κειμένων, από τις ρίζες ως την εποχή μας, αν και για να αναδειχθεί μια ορισμένη κατεύθυνση κάποια μελετήματα συγκεντρώνονται και σύμφωνα με τον τόπο αναφοράς τους. Κατ' εξαίρεσιν, το πρώτο κείμενο θεωρεί ολόκληρο το άνοιγμα των δύο αιώνων, παρακολουθώντας το ελληνικό βιβλίο σε τρεις περιόδους ανελευθερίας για το Εθνος· τις απαρχές ως την Επανάσταση του 1821 στα τυπογραφεία της Βενετίας και στα άλλα κέντρα της ελληνικής Διασποράς και δύο μεταγενέστερες περιόδους, τη ναζιστική Κατοχή και την πρόσφατη επταετή δικτατορία.

Το δεύτερο μελέτημα πολιορκεί την έννοια της μετακένωσης. Σύμφωνα με τον Στέφανο Κουμανούδη, η λέξη στη μεταφορική της χρήση μαρτυρείται ήδη από το 1805. Οπως φαίνεται, ο επινοητής της, Αδαμάντιος Κοραής, επικρίθηκε από τους συγκαιρινούς του που έβρισκαν τη λέξη «όζουσα μαγειρικής». Εν τούτοις η λέξη μακροημέρευσε, αφού ως σήμερα απασχολεί η μετακένωση του ελληνικού πνεύματος στους Ευρωπαίους και, αντιστρόφως, η μετακένωση των φώτων της Εσπερίας στους Ελληνες, στις αρχές του 19ου αιώνα αλλά και αργότερα. Εννοια-κλειδί, την οποία κατ' επανάληψιν χρησιμοποιεί ο μελετητής και σε μεταγενέστερα συμφραζόμενα. Ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης παρακινεί σε μια νέα ανάγνωση των διαφωτιστών με βάση τη μεταγενέστερη σοφία. Μάλιστα είναι ενδιαφέρον ότι προτάσσει άλλων τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, από τους λίγους διαφωτιστές με επιδόσεις στις φυσικές επιστήμες, ο οποίος και κατηγορήθηκε ότι αθέιζε διδάσκοντας την κίνηση της Γης και την πληθύν των κόσμων.

Η «νεοελληνική σύνθεση» του Π. Δ. Μαστροδημήτρη δίνει πολύ χώρο στους επτανήσιους δημιουργούς, που άλλωστε τους ανήκει, αφού είναι γενικώς αποδεκτή η συμβολή τους στη σημερινή μορφή της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Σε επίμαχα θέματα, όπως οι σολωμικές σπουδές, ο μελετητής εμφανίζεται προσεκτικός στις διαπιστώσεις του, ιδίως όταν σκιαγραφεί το τοπίο της τελευταίας δεκαετίας και σταθμίζει το έργο των σολωμιστών. Στην ανάπτυξη ενός θέματος σημαντικές φαίνονται οι επί μέρους επισημάνσεις, τις οποίες ο μελετητής υποδεικνύει.

Σύνθετη η γλώσσα του Κάλβου· μια πρώτη έκθεση των γλωσσικών του απόψεων βρίσκουμε στην κριτική του για τη μετάφραση από τον Νικόλαο Πίκκολο του μυθιστορήματος Τα κατά Παύλον και Βιργινίαν του Ερρίκου Βερναρδίνου ντε Σαιν-Πιερ. Σημαντική κριτική, γιατί όχι αντίστοιχης σημασίας με την επιστολή του Σολωμού προς Γεώργιο Τερτσέτη του 1833, αν και ο Σολωμός ξανοίγεται και πέραν της γλώσσας σε απόψεις περί ποίησης. Επίσης γίνεται λόγος για τη φτωχή υποδοχή που έτυχε η έκδοση της αλληλογραφίας του Σολωμού. Και όμως οι επιστολές αναδεικνύουν έναν χαρακτήρα αριστοκρατικό και φιλέρημο, με οξύτατο κριτικό πνεύμα, τον οποίο θα πρέπει να λάβουν σοβαρά υπόψη τους μελλοντικοί βιογράφοι του Σολωμού.

Κατ' εξοχήν κέντρο πολιτισμού τα Επτάνησα και ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης συγκεντρώνει τα σχετικά μελετήματα· Κάλβος και Σολωμός, Πολυλάς και Μαβίλης, και παραπλεύρως ο άλλος εθνικός ποιητής, ο Λευκαδίτης Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, αλλά και ο νεότερός του Λευκαδίτης, ο Αγγελος Σικελιανός, που και αυτός, «όπου και αν πήγαινε, έπιανε τόπο πολύ». Από τον επτανησιακό ιδανισμό ο μελετητής προχωρά στον Κωστή Παλαμά. Και πάλι όμως περισσότερο από το έργο τον απασχολεί η ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου και το κοινωνικοπολιτικό του περιβάλλον. Πώς βλέπει ο Παλαμάς τον συντοπίτη του Χαρίλαο Τρικούπη ή κατά πόσο επηρεάζονται οι γλωσσικές επιλογές του από τον γερμανό βυζαντινολόγο Κάρολο Κρουμπάχερ.

Σημαντικές συνιστώσες της «νεοελληνικής σύνθεσης» που προτείνει ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης είναι δύο κρητικοί λογοτέχνες, ο Καζαντζάκης και ο Πρεβελάκης. Πριν από την ενασχόληση μαζί τους όμως παρεμβάλλει εκτενή αναφορά σε έναν αξιόλογο πρόδρομο, επίσης Κρητικό, τον Ιωάννη Κονδυλάκη, συγγραφέα πρωτότυπων χρονογραφημάτων και «λαϊκών» μυθιστορημάτων.

Επονται μεμονωμένες περιπτώσεις συγγραφέων, τους οποίους η εποχή μας επανεκτιμά και ανυψώνει συγκεκριμένες όψεις του έργου τους, όπως ο Κόντογλου, ο Σκαρίμπας, αλλά και ο Τ. Κ. Παπατσώνης ή ο Μανόλης Αναγνωστάκης.

Κατ' εξαίρεσιν ένα από τα μελετήματα γράφτηκε με την προοπτική μιας αυτοτελούς έκδοσης. Και πράγματι πέρυσι κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Δόμος η μελέτη Η Εκκλησία ως τέλος και ως αποκάλυψη στον Παπαδιαμάντη και στον Πεντζίκη. Ο Π. Δ. Μαστροδημήτρης έρχεται να καλύψει ένα κενό μελετώντας τη λογοτεχνική συγγένεια των δύο συγγραφέων. Κατ' αρχήν υποστηρίζει τη θέση ότι οι δύο λογοτέχνες είναι «συνάλληλοι». Στη συνέχεια, αντ' αυτής, παραθέτει ενδείξεις για το αληθές τής επί μέρους πρότασης, ότι το κέντρο του λόγου και των δύο είναι η Εκκλησία, ως σύναξη πιστών αλλά και ως ιερό κτίσμα. Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα φέρει το διήγημα Νεκρός ταξιδιώτης του Παπαδιαμάντη, γραμμένο ένα χρόνο πριν από τον θάνατό του, και το πεζό Ο πεθαμένος και η ανάσταση του Ν. Γ. Πεντζίκη, γραμμένο σε ηλικία 36 ετών.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επί μέρους αναλύσεις των δύο έργων, όπως όμως ο μελετητής στοχεύει σε μια ολική θεώρηση ­ πάντα γοητευτικότερη των ασφαλέστερων αποσπασματικών προσεγγίσεων ­ σμικρύνει, κατά τη γνώμη μας, την απόσταση που χωρίζει τη θρησκευτικότητα ενός Παπαδιαμάντη που «δείχνει» από τις μεταφυσικές αναζητήσεις του Πεντζίκη εκείνης της εποχής, ακόμη μακριά από τον ύστερο Πεντζίκη της ψηφαρίθμησης. Ενδεικτικό το σχόλιο του Πεντζίκη για τον Πεθαμένο και την ανάσταση, που είχε μόλις κυκλοφορήσει το 1945, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Κοχλίας»: «... Η γνησιότητα της αγωνίας που την προκαλούσε η αγάπη για τον άνθρωπο (με) έφερε σε κάποια λύση, που όσο κι αν περιέχει ιδεαλιστικά στοιχεία, στο βάθος δεν είναι παρά το εύρημα για την ανάγκη της αναζήτησης μιας πίστης».

Σε ένα δεύτερο μέρος του βιβλίου στεγάζονται συντομότερες μελέτες, που αναφέρονται σε διακεκριμένους νεοελληνιστές. Ας συγκρατήσουμε τον σεβασμό του Π. Δ. Μαστροδημήτρη προς την «προσωπικότητα πολλαπλής παιδείας» του Κ. Θ. Δημαρά, όπως και την κατ' επανάληψιν μνεία της «πολύτιμης» Ιστορίας του, που η επανέκδοσή της εδώ και χρόνια παραπέμπεται στις καλένδες.



Μάρη Θεοδοσοπούλου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-08-1999