Η εκδοτική περιπέτεια των ελλήνων κομμουνιστών. Από το βουνό στην υπερορία 1947-1968

[...]
Η καταγραφή των εντύπων ξεκίνησε με άξονα τις συλλογές των ΑΣΚΙ, εξακτινώθηκε προς όποια κατεύθυνση στάθηκε μπορετό, αλλά κάθε άλλο παρά εξαντλητική είναι: νέοι τίτλοι, λανθάνοντα λήμματα που εντοπίζονται, ελλείποντα φύλλα εφημερίδων που αποδελτιώνονται, πρόσθετα realia που αποσαφηνίζουν επί μέρους ζητήματα είναι και αναμενόμενα και καλοδεχούμενα.
[...]
Πιστεύουμε πάντως πως το τιτλολόγιο και τα ανθολογούμενα τεκμήρια παρέχουν στον αναγνώστη εκείνον, που θα θελήσει να τα διαβάσει ως συνεχές κείμενο, ένα πραγματικό καλειδοσκόπιο για τις ιδέες και τα πράγματα που απασχόλησαν τους έλληνες κομμουνιστές στη διάρκεια αυτών των 22 κρίσιμων χρόνων. Ιδέες και πράγματα στη συνάφεια και τη διαπλοκή τους, στις ιδιαίτερες πυκνώσεις και τονικότητές τους, έτσι που να επιτρέπουν να υποψιαστείς την κοινωνική και, εντέλει, ιστορική τους λειτουργία.

Από το «Αντί προλόγου» του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι διάβαζαν οι μαχητές και οι μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού στα βουνά, με ποια βιβλία διατηρήθηκε ακμαίο, στον βαθμό που διατηρήθηκε, το ηθικό των προσφύγων στις Λαϊκές Δημοκρατίες όπου σκορπίστηκαν, με τι σχολικά εγχειρίδια και εξωσχολικά αναγνώσματα διαπλάστηκαν τα παιδιά τους, είναι μερικά από τα ερωτήματα στα οποία προσφέρει απαντήσεις η Βιβλιογραφία των Ματθαίου και Πολέμη. Μια τωόντι πολυτιμότατη καταγραφή, ανεξάρτητα αν σήμερα πλέον ελάχιστοι έχουν παρόμοιες απορίες, πέραν βεβαίως της κοινότητας των ιστορικών. Τα παλαιότερα χρόνια τέτοιες ρομαντικές, θα τις χαρακτηρίζαμε, ερωτήσεις βασάνιζαν όσους διατηρούσαν ακριβές μνήμες από τον Εμφύλιο ή και αυτούς που δένονταν συγγενικά, μπορεί και μόνο συναισθηματικά, με τους πολιτικούς πρόσφυγες, αφού για όλους τους άλλους τα πράγματα ήταν ανέκαθεν ξεκάθαρα· «κατσαπλιάς» με βιβλίο στο γυλιό του δεν εννοείτο. Συνήθως επρόκειτο για ανθρώπους της Αριστεράς που επί των ημερών μας και σύμφωνα με τις νυχθημερόν διενεργούμενες δημοσκοπήσεις συνιστούν πλέον είδος υπό εξαφάνιση.

Οπως κι αν έχει, στη σημερινή Ελλάδα, που η Ιστορία αρχίζει με το Πολυτεχνείο και ο ορίζοντας του μέλλοντος κλείνει με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι Ματθαίου και Πολέμη είχαν την έμπνευση και οπωσδήποτε το κουράγιο να ανασύρουν από τη λήθη το «μίζερο» παρελθόν του Εμφυλίου, παλαιόθεν γνωστού και ως «συμμοριτοπολέμου», και τις προσφυγικές απολήξεις του, φθάνοντας ως το δυσοίωνο για την ελληνική Αριστερά 1968. Συνολικά καταγράφουν 1.488 βιβλία και φυλλάδια, ως μια πρώτη προσέγγιση της εκδοτικής παραγωγής στο βουνό και στις Λαϊκές Δημοκρατίες, ξεκινώντας από τον Ιανουάριο του 1947, όταν ο Εμφύλιος ήταν στα πρώτα του βήματα και οι μεν διωκόμενοι αντάρτες είχαν ήδη συγκροτήσει τον Δημοκρατικό Στρατό, οι δε λοιποί κατατρεγμένοι σχηματίσει τις πρώτες προσφυγικές κοινότητες στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας, στην Μπερκοβίτσα της Βουλγαρίας και στο Ρούμπικ στην Αλβανία.



Ταξινόμηση και υποδοχή



Στη Βιβλιογραφία τα έντυπα ταξινομούνται ανά έτος, ενώ εντός κάθε έτους ακολουθείται αλφαβητική σειρά με βάση τον τίτλο. Πιθανώς η μόνη δυνατή κατάταξη, καθώς η χρονολογία τις περισσότερες φορές δεν είναι γνωστή με μεγαλύτερη ακρίβεια. Ωστόσο, η αμιγώς χρονολογική τακτοποίηση θα αποτύπωνε τον αντίκτυπο στα εκδοτικά πράγματα των συμβάντων ιδίως των οριακών, όπως το τέλος του Εμφυλίου στις 30 Αυγούστου 1949, η έκπτωση του Ζαχαριάδη ή η διάσπαση του KKE τη 18η Φεβρουαρίου 1968, καθώς και την καθυστέρηση στις επιπτώσεις τους. Τα λήμματα παρέχουν ασφαλή εικόνα των βιβλίων. Πέραν των προβλεπομένων σε κάθε βιβλιογράφηση στοιχείων, όπως είναι το σχήμα, ο αριθμός σελίδων, η εμφάνιση, ο αριθμός αντιτύπων ή και ο θεματικός προσδιορισμός, επιπροσθέτως δίνονται συχνά οι αμοιβές συγγραφέων και μεταφραστών και ακόμη η υποδοχή που έτυχε το βιβλίο από τα κομματικά περιοδικά, μαζί με τον ενδοκομματικό σχολιασμό του.

H Βιβλιογραφία υποστηρίζεται από εκτενή εισαγωγή που θα βοηθούσε αν γινόταν ακόμη αναλυτικότερη, μια και ο κύκλος των εμπλεκομένων ανθρώπων σε εκείνες τις εκδόσεις ήταν πολύ ευρύτερος από ό,τι σήμερα στα καθ' ημάς και η διαδικασία μιας έκδοσης ένα τελείως διαφορετικό εγχείρημα με ιδεολογικές συνιστώσες. Τότε, εκεί πάνω, το κομματικό πλάνο όριζε τις «σελιδομονάδες» για τα λογοτεχνικά, λ.χ., βιβλία, τα σοβιετικά και τα λοιπά. Οι Ματθαίου και Πολέμη φωτίζουν το τοπίο, μόνο που όταν αναφέρονται στους ανθρώπους θεωρούν γνωστά τα συμφραζόμενα του βίου τους. Προφανώς, η εισαγωγή σε μια βιβλιογραφία δεν είναι βιογραφικό λεξικό, ωστόσο στις υποσελίδιες σημειώσεις θα ήταν ευχής έργον να δινόταν το στίγμα των ανθρώπων. Κι αυτό γιατί η Βιβλιογραφία εκδίδεται σήμερα, όταν οι γενιές που γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα έφυγαν ή έστω φεύγουν και μένει ο απαράσκευος αναγνώστης, που θα ψυχοπλακωθεί με τα βιβλία μαρτυριών στα οποία τον παραπέμπουν. Οσο για τις πρόσφατες ιστορίες, όντας διαφορετικής επιστημονικής σύλληψης, αντιπαρέρχονται τους ανθρώπους. (Τελικά, ποιος ο βίος του Λάμπη Ράππα, ο οποίος τον Ιούλιο του 1948 συντονίζει τις εκδόσεις, ταυτοχρόνως παρών στο Μπούλκες και στη Βουδαπέστη, επικεφαλής τον επόμενο χρόνο του Τυπογραφείου στο Βελιγράδι, και της διορθώτριας τότε Ευλαμπίας Ράππα;)



«Ελεύθερη Ελλάδα»



Την πρώτη τριετία του Εμφυλίου τα βιβλία έρχονταν από τον εκδοτικό μηχανισμό που είχε στηθεί στο Μπούλκες, με λογότυπο Εκδοτικό Ελεύθερη Ελλάδα, και τα τυπογραφεία του βουνού· σημαντικότερο εκείνο του Γενικού Αρχηγείου, το Ελεύθερο επαναστατικό τυπογραφείο ή και Τυπογραφείο της Εξόρμησης, λόγω της εφημερίδας που έβγαζε, με έδρα «κάπου στην Ελεύθερη Ελλάδα». Το Μπούλκες έστελνε στο βουνό μαζί με τα πολεμοφόδια τυπογραφικό υλικό και παρέα με τις νοσοκόμες εκπαιδευμένους τυπογράφους. Λέγεται πως το γυλιό, αντί για ψωμί, γέμιζε με ρωσικά ρομάντσα, όπως το περιβόητο, Πώς δενότανε τ' ατσάλι του Οστρόφσκι. Ακόμη, ο μύθος θέλει τους γραμματιζούμενους αντάρτες να διαβάζουν τα βιβλία στους απαίδευτους ή και να τους τα αφηγούνται εκ των υστέρων. Εκδόσεις προς κάλυψη των πολεμικών αναγκών, ως στρατιωτικά εγχειρίδια, ανακοινώσεις και αποφάσεις του Γενικού Αρχηγείου, αλλά και για την απαραίτητη ιδεολογική θωράκιση, πάσης φύσεως, κυρίως, σοβιετικά βιβλία. Εν μέσω όλων αυτών και ένα ελληνικό λογοτεχνικό βιβλίο, το Μουργκάνα του Δημήτρη Χατζή σε 5.000 αντίτυπα· τηρουμένων των αναλογιών, το μπεστ σέλερ του βουνού για το 1948.

Με το τέλος του Εμφυλίου όλα μεταφέρθηκαν εκτός Ελλάδος, όχι όμως στο Μπούλκες και στο Βελιγράδι, αλλά στο Βουκουρέστι, αφού λίγους μήνες πριν είχε επέλθει η ρήξη Σοβιετικών και Τίτο. Ακόμη και οι εκδόσεις πλήρωσαν ακριβά τον Τίτο, όχι μόνο τη διακοπή των σχέσεων αλλά και την αναθέρμανση, που σήμανε την απόσυρση πλείστων όσων βιβλίων. Οπως κι αν έχει, ολόκληρη την εικοσαετία οι εκδόσεις του Κόμματος εξαρτιόνταν από το αδελφό ρουμανικό κόμμα· ως τον Οκτώβριο του 1954, το Εκδοτικό Νέα Ελλάδα είχε δικό του τυπογραφείο, ενώ μετέπειτα οι Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, όπως πλέον ονομάζονταν οι εκδόσεις του KKE, τυπώνονταν σε ρουμανικές εγκαταστάσεις. Τότε τα εκδοτικά επωμιζόταν η Επιτροπή Διαφώτισης, εντός της οποίας προβλεπόταν Τμήμα Λογοτεχνικών Εκδόσεων, που αργότερα αποκάλεσαν Λογοτεχνικό Κύκλο, όπου και ψιλοκοσκινιζόταν μια έκδοση.



Κριτικός λόγος



Εναργή εικόνα του κριτικού λόγου, που καλλιεργήθηκε κάτω από τη σκιά της κομματικής ιδεολογίας, παρέχει το παράρτημα της Βιβλιογραφίας, με ανθολόγιο σχετικών εισηγήσεων και εκθέσεων, απαντήσεων και ανταπαντήσεων, κριτικών τοποθετήσεων και άλυσο παρατηρήσεων γύρω από τα βιβλία ελληνικής λογοτεχνίας. Αλλα κείμενα εγκρίνουν μια έκδοση, υποδεικνύοντας διορθώσεις και απαλείψεις, κι άλλα στέκονται απορριπτικά, ούτως ή άλλως, αντικαθρεφτίζουν τις αλλαγές πλεύσης της κομματικής καθοδήγησης, ως και τις μεγάλες αναστατώσεις, όπως το πέρασμα από την εξουσία του Ζαχαριάδη στη μετασταλινική εποχή.

Τελικά η Βιβλιογραφία φέρνει στο προσκήνιο συγγραφείς, μεταφραστές και κριτικούς που έμειναν, πλην λιγοστών, στα παραλειπόμενα της Ιστορίας. Πιθανώς μεσαίοι ή και ελάσσονες, ωστόσο αν είχαν σταδιοδρομήσει εντός των συνόρων πιστεύουμε ότι θα είχαν διαφορετική τύχη. Πλήρωσαν την αποκοτιά τους· το δημιουργικό έργο τους, όποιο κι αν ήταν, λανθάνει και αντ' αυτού διασώθηκαν οι συχνά και αυτολογοκριμένες απόψεις τους περί την ελληνική λογοτεχνία, που μάλλον τους αδικούν. Πέραν όμως αυτών των ζοφερών σκέψεων για τη βλάβη που προκαλούν οι ιδεολογικές επιλογές, οι Ματθαίου και Πολέμη με τη Βιβλιογραφία τους έβγαλαν από τις κούτες και τους φακέλους των ΑΣΚΙ (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας) ένα άγνωστο ως προχθές εκδοτικό σύμπαν και του έδωσαν πρότυπη μορφή.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 01-02-2004