Ομάδες πίεσης και δημοκρατία

Τις τύχες μας υποτίθεται ότι τις κυβερνούν τα πολιτικά κόμματα, αλλά την καθημερινή μας ζωή την επηρεάζουν πολύ πιο άμεσα και απτά οι ομάδες πίεσης, έστω με τη μορφή διατάραξης των συγκοινωνιών ή άλλων ζωτικών λειτουργιών. Και μόνο γι' αυτόν το λόγο, που ισχύει κατεξοχήν στη χώρα μας, θα περίμενε κανείς να έχει αναπτυχθεί η επιστημονική μελέτη των ομάδων πίεσης τουλάχιστον ισότιμα με εκείνη των κομμάτων.
Σημερινές ιδεολογικές αναζητήσεις και θεωρητικές κατευθύνσεις, ενώ αναφέρονται σε ομάδες πίεσης, ονοματίζουν το αντικείμενό τους διαφορετικά, δίνοντας την εντύπωση ότι πρόκειται για κάτι άλλο.
Τι είναι, για παράδειγμα, η «κοινωνία των πολιτών» με την ακαταμάχητη γοητεία της, παρά ένα σύνολο από ποικίλες ομάδες πίεσης;







ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο αυτό μοιάζει σαν συμφωνικό έργο που ξεκινά με μια δυναμική εισαγωγή, μετά ακολουθεί η ανάπτυξη του μοτίβου σε ρυθμούς μάλλον adagio, ολοκληρώνεται όμως σε ρυθμούς ενός επιταχυνόμενου tempo φθάνοντας στα τελευταία κεφάλαια, όπου η σχέση των ομάδων πίεσης και της δημοκρατίας εξετάζεται ως μια σχέση έντονης αντίστιξης ανάμεσα σε πολλαπλές οπτικές γωνίες.

Ο συγγραφέας «υποκύπτοντας» στην ανάγκη συστηματικής ταξινόμησης και ιεράρχησης του υλικού του, φαίνεται να αποδέχεται την έκφραση ιδιαίτερων συμφερόντων, διαφορετικών και κυρίως ανεξάρτητων από αυτά που αποκρυσταλλώνονται στα κόμματα και στους ταξικούς διαχωρισμούς, ως επιστημονική αφετηρία του αφαιρετικού ορισμού των ομάδων πίεσης (πράγμα που ο περαιτέρω εμπλουτισμός της αφαίρεσης με συγκεκριμένα στοιχεία αμφισβητεί, ενώ και ο ίδιος ο συγγραφέας μας προειδοποιεί από την αρχή για τον ταξικό χαρακτήρα πολλών, κυρίως επαγγελματικών, ομάδων πίεσης).

Αρχικά αναπτύσσεται η θέση ότι οι ομάδες πίεσης συγκροτούνται από τρία βασικά στοιχεία: 1) ομάδες οργανωμένες 2) για την προάσπιση συμφερόντων 3) με άσκηση πίεσης στην εξουσία. Ειδικά το τελευταίο στοιχείο αποτελεί το ασφαλέστερο κριτήριο διαχωρισμού των ομάδων πίεσης από τα πολιτικά κόμματα που επιδιώκουν την άσκηση της εξουσίας. Σε τελική ανάλυση, η αποδοχή της δομολειτουργικής προσέγγισης διακρίνει τις ομάδες πίεσης με βάση την κύρια λειτουργία τους, που είναι η «άρθρωση συμφερόντων» εν αντιθέσει με τη λειτουργία της «εναρμόνισης συμφερόντων» που ασκούν τα κόμματα.

Ο συγγραφέας, στηριζόμενος στα κριτήρια του Γκάμπριελ Αλμοντ, διακρίνει τρία είδη ομάδων πίεσης: 1) τις άτυπες 2) τις θεσμικές και 3) τις σωματειακές ομάδες πίεσης, οι οποίες αποτελούν και το κατεξοχήν πεδίο δράσης αυτών των ομάδων. Φροντίζει όμως να μας προειδοποιήσει για τον ελιτίστικο χαρακτήρα πολλών ομάδων πίεσης και αφετέρου για τη συνύπαρξη διαφορετικών τύπων.

Οι θεσμικές ομάδες πίεσης είναι θεσμοί που έχουν άλλη αποστολή, λειτουργούν όμως και ως ομάδες πίεσης. Στηρίζονται στην ύπαρξη προϋπάρχουσας οργάνωσης, η οποία τους προσφέρεται έτοιμη. Κάθε θεσμική ομάδα, ιδιαίτερα όταν έχει κρατική υπόσταση (δικαστικοί, στρατιωτικοί, πανεπιστημιακοί, κληρικοί) εμπεριέχει μια ιεραρχική λογική και δομή που αντιστέκεται στις προσπάθειες εκδημοκρατισμού της. Ετσι ο συγγραφέας με διεισδυτικό και σκωπτικό τρόπο περιγράφει τις προσπάθειες δημιουργίας σωματειακής οργάνωσης σε τέτοιους θεσμούς, τα μέλη των οποίων αποτελούνται από φυσικά πρόσωπα με διαφορετικές θέσεις στην ιεραρχία. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι αυτή η διαδικασία στο χώρο της δικαιοσύνης, όπου η δημιουργία τέτοιων σωματειακών ομάδων, όπως η Ενωση Δικαστών και Εισαγγελέων, έρχεται να υποστηρίξει την ισότητα όλων των δικαστικών λειτουργών, πράγμα βεβαίως που συγκρούεται με τις στοιχειώδεις αρχές λειτουργίες της Δικαιοσύνης ως ιεραρχικού θεσμού. Δεν είναι λιγότερο δηκτικές οι απόψεις του συγγραφέα για τη συντεχνιακή νοοτροπία και συνοχή των πανεπιστημιακών, αλλά και για τον τρόπο σύμφυσης του στρατιωτικού με το πολιτικό και επιχειρηματικό κατεστημένο.

Οι σωματειακές ομάδες πίεσης αποτελούν την άλλη μεγάλη ομάδα πίεσης που αναλύεται στο βιβλίο. Ιδιαίτερη προσοχή αποδίδεται στις επαγγελματικές οργανώσεις των μισθωτών, των επιχειρηματιών, των αγροτών και των ελεύθερων επαγγελματιών. Τονίζεται το γεγονός ότι στην Ευρώπη έχουν διαμορφωθεί δύο μοντέλα συνδικαλιστικής εκπροσώπησης των μισθωτών. Στον προτεσταντικό Βορρά επικρατεί το ενιαίο συνδικαλιστικό κίνημα, ενώ στο μεσογειακό Νότο κυριαρχεί η πολλαπλή διάσπαση μεταξύ χριστιανικών, σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών συνδικάτων. Στην Ελλάδα όμως έχουμε το παράδοξο της δήθεν ενιαίας ΓΣΕΕ, η οποία αποτελείται από τρεις μεγάλες κομματικές παρατάξεις, που στην ουσία λειτουργούν ως τρεις χωριστές συνδικαλιστικές παρατάξεις. Αυτό έχει ως συνέπεια την απουσία ενιαίας εκπροσώπησης, αφού άλλα κελεύει ο πρόεδρος (ΠΑΣΟΚ), ο γενικός γραμματέας (Ν.Δ.), ο αναπληρωτής πρόεδρος (ΚΚΕ), ο αναπληρωτής γενικός γραμματέας (ΣΥΝ). Η αιτία αυτής της πολυδιάσπασης και του κατά συνέπεια ακέφαλου χαρακτήρα της ΓΣΕΕ εντοπίζεται στην έντονη κομματικοποίηση των παρατάξεων Φαινόμενο που οξύνθηκε μετά το 1981, με την καθιέρωση της απλής αναλογικής ως εκλογικού συστήματος στις αρχαιρεσίες των συνδικάτων. Ενα δεύτερο ελληνικό παράδοξο αποτελεί η ύπαρξη της ΑΔΕΔΥ, που εκπροσωπεί όσους έχουν και τυπικά τη δημοσιοϋπαλληλική ταυτότητα, ενώ στην ουσία η ΓΣΕΕ καλύπτει τους εργαζομένους του δημόσιου τομέα και σε ελάχιστο βαθμό εκείνους του ιδιωτικού τομέα.

Αξιόλογες είναι οι παρατηρήσεις του συγγραφέα για τη δυσλειτουργική σχέση των εργοδοτικών επαγγελματικών σωματείων, όπου η δημοκρατία «κεφαλών» (με βάση τα φυσικά πρόσωπα) ισορροπεί επικίνδυνα με τη δημοκρατία «κεφαλαίου» (με βάση την οικονομική επιφάνεια) σε βάρος της ενότητας και της δημοκρατικής λειτουργίας τους. Οσον αφορά τις επαγγελματικές οργανώσεις των ελεύθερων επαγγελματιών, παρατηρείται ότι δεν υπάρχουν άλλες οργανώσεις, όσο αυτά τα σωματεία (δικηγόροι, ΤΕΕ, ιατροί), οι οποίες να ασκούν τόσο απόλυτη εξουσία στην επαγγελματική ζωή των μελών τους παρέχοντας ταυτοχρόνως και πλήθος προνομίων.

Αυτό όμως που έχει βαρύνουσα σημασία σε αυτό το έργο είναι η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ της δημοκρατίας και των ομάδων πίεσης. Η σχέση αυτή είναι αμφίπλευρη και διαλεκτική. Οι ομάδες πίεσης αναγκάζονται να εκδημοκρατιστούν, παρ' όλο που και αυτές υπόκεινται στο γνωστό «σιδηρού νόμο της ολιγαρχίας», που το πεδίο εφαρμογής του δεν αφορά μόνο τα κόμματα αλλά επεκτείνεται και σε κάθε μαζική οργάνωση. Η επαγγελματική συμμετοχή σε τέτοιες ομάδες καταλήγει στο να αποτελεί ζήτημα επιβίωσης. Αυτή η επαγγελματοποίηση έχει μοιραίες συνέπειες για τη δημοκρατική λειτουργία κάθε είδους οργάνωσης. Με πρόσχημα το γενικό συμφέρον, ο εκδημοκρατισμός των ομάδων πίεσης επιχειρήθηκε να πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα μέσω κρατικών παρεμβάσεων και οδήγησε στο συγχρονισμό τους με την κυβερνητική πλειοψηφία.

Η σχέση των ομάδων πίεσης με τα πολιτικά κόμματα είναι η πλέον αμφιλεγόμενη. Υπάρχουν τέσσερα μοντέλα αυτής της σχέσης. Το λιγότερο εμφανιζόμενο είναι το «λενινιστικό» μοντέλο, που εκλαμβάνει τις ομάδες πίεσης ως «ιμάντες μεταβίβασης» της γραμμής του κόμματος. Αυτό το μοντέλο όμως επικρατεί πλήρως στην Ελλάδα και μάλιστα όχι μόνο στα κόμματα της Αριστεράς αλλά και στη Ν.Δ. Η χρήση αυτού του μοντέλου λειτούργησε ως μπούμερανγκ, αφού τα τελευταία χρόνια οι ιμάντες άρχισαν να κινούνται ανάποδα και με τη λογική του πολιτικού κόστους πιέζουν οι ίδιοι ασφυκτικά τα κόμματα.

Οι ομάδες πίεσης είναι φορείς άρνησης της δημοκρατίας γιατί η λειτουργία τους αλλοιώνει κρίσιμα στοιχεία του αντιπροσωπευτικού συστήματος, αφού οδηγεί σε κυβερνητική απραξία και άρνηση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Παράλληλα όμως, είναι αυτή η λειτουργία των ομάδων πίεσης που ορθώνεται ως μηχανισμός ανάσχεσης του ολοκληρωτισμού και υπεράσπισης της δημοκρατικής κοινωνίας από εξωτερικές και εσωτερικές αντιδημοκρατικές επιλογές. Η αντίφαση είναι αλυσιτελής . Παρ' όλα αυτά πολλά εξαρτώνται από το συγκεκριμένο τρόπο συνάρθρωσης του πολιτικο-κομματικού συστήματος με τις ομάδες πίεσης. Εάν αυτός ο δεσμός δεν ελέγχεται ασφυκτικά από τα κόμματα, η λειτουργία των ομάδων πίεσης οδηγεί στην κοινωνικοποίηση των πολιτών και στη διεύρυνση της ίδιας της δημοκρατίας.

Είναι ακριβώς αυτές οι θέσεις που ανατρέπουν την αρχική εικόνα ότι ο συγγραφέας επιδιώκει απλώς να προσαρμόσει στα ελληνικά δεδομένα τις αρχές της δομολειτουργικής προσέγγισης των ομάδων πίεσης. Η σχέση πολιτικών κομμάτων και ομάδων πίεσης δεν εξετάζεται ως εξωτερική αλληλεπίδραση, αλλά ως λειτουργία ενυπάρχουσα στο πολιτικό σύστημα. Παρ' όλα αυτά η προσέγγιση παραμένει συστημική, αφού οδηγεί σε μια λογική συνάθροισης των μικρογεγονότων χωρίς όμως να επιτυγχάνεται ή να επιδιώκεται η υπαγωγή τους σε μια ολιστική εννοιολογική ερμηνεία. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα όταν η θέση για την κοινωνία των πολιτών ως συνόλου αποτελούμενου από ομάδες πίεσης μένει αξιωματική και δεν αναλύεται περαιτέρω, αφού ο συγγραφέας αποφεύγει να κάνει το πέρασμα από τη μικροκοινωνιολογία στη μακροκοινωνιολογία. Η μεθοδολογική του προσέγγιση απορρίπτει τη χρήση ολιστικών εννοιολογικών εργαλείων (ο λαϊκισμός χρησιμοποιείται ως όρος όχι ως έννοια, ο κοινωνικός σχηματισμός και το πελατειακό σύστημα καθόλου), έννοιες-εργαλεία που με τη βοήθειά τους αναλύονται οι τρόποι εμφάνισης, συγκρότησης, λειτουργίας, αναπαραγωγής και μετασχηματισμού των κοινωνικών συνόλων. Αυτή η έλλειψη αποκλείει την κοινωνιολογική χρήση του ιστορικού υλικού, το οποίο τα προηγούμενα έργα τού συγγραφέα δείχνουν ότι γνωρίζει και το χρησιμοποιεί σε υψηλό βαθμό. Ετσι όλες οι παραμορφώσεις του ελληνικού συνδικαλισμού και των ομάδων πίεσης φαίνεται να εμφανίζονται ως διά μαγείας μόνο μετά το 1981. Παρά το φόρο που πληρώνει στη συστημική προσέγγιση το έργο αυτό δεν αποτελεί ένα εγχείρημα απλής καταγραφής των γεγονότων, αλλά επιμένει στην ερμηνεία τους και κατά συνέπεια μπορεί να δώσει το έναυσμα για την ανάπτυξη μιας συζήτησης για τις ομάδες πίεσης στο πλαίσιο του ιστορικά διαμορφωμένου ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/01/2002