Η τέχνη της αντίστασης

Κριτική
Η εποποιία της Εθνικής Αντίστασης κατά το διάστημα της γερμανικής κατοχής (1941-1944) αποτελεί αναμφισβήτητα μια από τις πιο ένδοξες περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Οι μαχητές της αντίστασης ουσιαστικά κατάφεραν να κρατήσουν όρθιο και ελεύθερο τον ελληνικό λαό, να του αναπτερώσουν τις ελπίδες και να του δώσουν νέες προοπτικές για τη μετά την απελευθέρωση περίοδο. Ήταν ένας ολόκληρος κόσμος αυτός που όχι μόνο πρόβαλλε το αίτημα της εθνικής ανεξαρτησίας, αλλά και φλογιζόταν από το όραμα μιας νέας δημοκρατικότερης και δικαιότερης κοινωνίας. Ένας κόσμος που, παρ' όλες τις αντιδημοκρατικές εξελίξεις των τελευταίων ετών της δεκαετίας του '30 και την ολέθρια κυριαρχία του Αξονα στις αρχές της δεκαετίας του '40, μπορούσε ακόμη να πιστεύει και να δονείται από τον πόθο της εθνικοκοινωνικής ανασυγκρότησης και αναδημιουργίας.


Αυτός λοιπόν ο μαχόμενος και αντιστεκόμενος ελεύθερος ελληνικός κόσμος, πέρα από τα καθαρά στρατιωτικά του κατορθώματα και τις πολιτικές του προτάσεις, εκείνα τα δύσκολα χρόνια εκφράστηκε ποικιλότροπα ακόμη και σε επίπεδο πολιτισμικών δραστηριοτήτων και δημιουργίας νέων θεσμών (π.χ. οι νέοι θεσμοί λαϊκής δικαιοσύνης και τοπικής αυτοδιοίκησης στη λεγόμενη «ελεύθερη Ελλάδα των βουνών»). Κορύφωση αυτής της διαδικασίας αποτέλεσαν τα δημιουργήματά του στον χώρο της λογοτεχνίας και της τέχνης, που ήταν μεν εμπνευσμένα από την εποποιία του λαού, αλλά και αυτά με τη σειρά τους πολλές φορές ενέπνεαν και παρακινούσαν τους αντιστεκόμενους Έλληνες σε νέες ηρωικές πράξεις.


Αυτήν ακριβώς την τέχνη της αντίστασης και το όλο πνεύμα που εξέφραζε, ως σύνολο κορυφαίων στιγμών του μαχόμενου λαού, πέρα από κοινωνικές και πολιτικές διακρίσεις, αποπειράθηκε να παρουσιάσει εν συνόλω, από ιστορική άποψη, ο γνωστός αγωνιστής, συνδικαλιστής και δικηγόρος Ευάγγελος Μαχαίρας, παλιός καπετάνιος του ΕΛΑΣ και στιχουργός γνωστών αντιστασιακών τραγουδιών.


Το βιβλίο του Ε. Μαχαίρα είναι περισσότερο μια συγκομιδή ιστορικών στοιχείων (συνοδευόμενων πολλές φορές και από ντοκουμέντα) σχετικά με την καλλιτεχνική και λογοτεχνική παραγωγή της αντίστασης σε επί μέρους τομείς (ποίηση, διήγημα, θέατρο, ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική, μουσική, τραγούδι, φωτογραφία), σχετικά με τους ίδιους τους δημιουργούς ή τη δράση τους και σχετικά με όλη την «ατμόσφαιρα» της πατριωτικής έξαρσης που είχε εκείνα τα «μαύρα αλλά γεμάτα» χρόνια διαμορφωθεί, παρά μια κριτική αποτίμηση των επί μέρους έργων. Κάτι τέτοιο άλλωστε θα ήταν αρκετά δύσκολο στα πλαίσια ενός και μόνο τόμου αν αναλογισθεί κανείς το πλήθος των έργων που απαρτίζουν την τέχνη της αντίστασης.


Φυσικά αξιολογήσεις και εκτιμήσεις, τόσο από τον ίδιον τον συγγραφέα όσο και από άλλους παρατιθέμενους συγγραφείς και ανθρώπους της τέχνης, υπάρχουν σε γενικές γραμμές στο βιβλίο, εκτιμήσεις ιδιαίτερα για την αντιστασιακή λογοτεχνία, το αντάρτικο τραγούδι, το θέατρο της ελεύθερης Ελλάδας, τις εικαστικές τέχνες αλλά και τις επιδράσεις που οι παραπάνω μορφές καλλιτεχνικής δημιουργίας και τα ιδανικά που τις ενέπνευσαν είχαν ή θα μπορούσαν να έχουν στις μετά την απελευθέρωση γενιές δημιουργών. Αυτό που ενδιαφέρει τον Ε. Μαχαίρα είναι να καταδείξει πώς η αντιστασιακή πράξη, ως ιστορικό γεγονός, ενέπνευσε και συνδέθηκε με τον κόσμο της τέχνης ­σε επίπεδο κυρίως συλλογικών παραστάσεων και συνείδησης­ ώστε τελικά να διαμορφωθεί μια πρωτόγνωρη «ατμόσφαιρα» δημιουργίας, όπου το ατομικό ταλέντο «υπηρετούσε» μια συλλογική υπόθεση και βρισκόταν ενωμένο με τον ίδιο τον λαό στις πιο κορυφαίες αγωνιστικές στιγμές του, αφουγκραζόταν και εξέφραζε τις διαθέσεις του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει κυρίως ο τρόπος που αυθόρμητα αναδύθηκε και συγκροτήθηκε εκείνο το «εμείς», όπου οι αγωνιστές της βάσης, το προοδευτικό κοινωνικό όραμα, η αισθητική ανάταση και η αίσθηση ενός αδιαπραγμάτευτου ηθικού καθήκοντος βρισκόντουσαν αρμονικά συνδεδεμένα με τα νέα αντιστασιακά προτάγματα που ετίθεντο μέσα στο πλαίσιο του τότε αντιφασιστικού μετώπου!


Πέρα από οτιδήποτε άλλο αξίζει να υπογραμμισθεί η αξιοποίηση ενός τεράστιου αρχειακού υλικού, που αποτελεί πάντα έναν πλούτο στοιχείων εξαιρετικής εθνικής ­και όχι μόνο καλλιτεχνικής­ σημασίας. Τα ονόματα των δημιουργών ­άλλων πιο γνωστών και άλλων λιγότερο­ που παρελαύνουν και μας συγκινούν με το έργο, τη δράση και στάση τους είναι αμέτρητα: Α. Σικελιανός, Κ. Βάρναλης, Κ. Παλαμάς, Ο. Ελύτης, Γ. Ρίτσος, Α. Δόξας, Β. Ρώτας, Μυρτιώτισσα, Σ. Σκίπης, Μ. Αναγνωστάκης, Π. Ανταίος, Γ. Κοτζιούλας, Μ. Λουντέμης, Α. Γιαλαμάς, Λ. Κουκούλας, Μ. Κατράκης, Χ. Καπράλος, Α. Αλεξανδράκης, Α. Τάσσος και τόσοι και τόσοι άλλοι, που δεν υπάρχει χώρος εδώ να μνημονευθούν, αν και ανεπιφύλακτα το άξιζαν.


Πράγματι λοιπόν ο Ε. Μαχαίρας με την αξιοποίηση αυτού του υλικού και τη σύνδεση των ιστορικών γεγονότων του μαζικού αντιστασιακού κινήματος με τις πνευματικές ανησυχίες των δημιουργών και την καλλιτεχνική έκφραση της εποχής καταφέρνει με επιτυχία να μας μεταφέρει τον παλμό και την έξαρση ενός μοναδικού πολιτισμικού κινήματος, που σφυρηλατήθηκε και ανδρώθηκε στα μαύρα χρόνια μιας βάρβαρης ξενικής κατοχής.

Φίλιππος Νικολόπουλος, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 14-04-2001