Ο Δαρβίνος και η Γένεση της σύγχρονης εξελικτικής σκέψης

Ποιός θα μπορούσε να αποσαφηνίσει καλύτερα από τον Ernst Mayr, που πολλοί τον θεωρούν ως τον σημαντικότερο εξελικτικό του 20ού αιώνα, τις λεπτές διακρίσεις της σκέψης του Δαρβίνου και των συγχρόνων του καθώς και των πνευματικών του κληρονόμων όπως οι A.R. Wallace, T.H. Huxley, August Weismann, Asa Gray; Σ' αυτό το κόσμημα ιστορικής επιστημοσύνης, ο Mayr κατάφερε να συλλάβει το πνεύμα της επιστημονικής σκέψης του Δαρβίνου και του τεράστιου κληροδοτήματός του στη βιολογία του 20ού αιώνα.



Στο βιβλίο αυτό με έντονο το βιογραφικό και το κοινωνιολογικό στοιχείο ο Ερνστ Μάυρ παρουσιάζει το πως αναδύθηκε η σύγχρονη εξελικτική σκέψη μέσα από την ιδεολογική περιπέτεια του ίδιου του Δαρβίνου και τη μετέπειτα πορεία των ριζοσπαστικών του θεωριών. Ναι, θεωριών και όχι θεωρίας, αφού, όπως με πειστικό τρόπο δείχνει ο συγγραφέας, η "δαρβινική θεωρία" είναι στην πραγματικότητα πέντε διακριτές και, εν πολλοίς ανεξάρτητες μεταξύ τους θεωρίες: για την εξέλιξη των οργανισμών, την κοινή τους προόελευση, τον πολλαπλασιασμό των ειδών, τη βαθμιαία μεταβολή τους και τη φυσική επιλογή. Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό κατανοεί κανείς τι ακριβώς είναι-και τι δεν είναι- ο Δαρβινισμός, τη σημασία της φυσικής επιλογής, την ουσία της επιστημολογικής αντιπαράθεσης με τους Φυσικούς και τους Φιλοσόφους, καθώς και την καινοτομία της πληθυσμιακής σκέψης. Ο Μάυρ παρουσιάζει με αδιαμφισβήτητο τρόπο την οριστική νίκη της φυσικής επιλογής επί της τελεολογίας και του φιναλισμού και εντοπίζει τα νέα μέτωπα που έχει να αντιμετωπίσει η ώριμη, πλέον, εξελικτική βιολογία.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα ενενήντα οχτώ του χρόνια ο Ernst Mayr (Ερνστ Μάιρ) είναι ο τελευταίος επιζών από τους μεγάλους της «Νέας Σύνθεσης», γνωστή επίσης ως Νεοδαρβινική Σύνθεση ή απλώς Νεοδαρβινισμός. Πρόκειται για μία φάση στην ιστορία της Βιολογίας (που χονδρικά μπορούμε να την τοποθετήσουμε ανάμεσα στο 1920 και το 1965) κατά την οποία ο Δαρβινισμός έγινε αποδεκτός ως η ενιαία αρχή όλων των επιμέρους βιολογικών επιστημών. Στον κόσμο της εμπειρικής επιστήμης η «Σύνθεση» θεωρείται σήμερα κοινός τόπος, έχει, όπως λέει ο Mayr, τόση ανάγκη επιβεβαίωσης όση και το ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ηλιο. Η διαδρομή μέχρι την εδραίωση αυτής της εξελικτικής αντίληψης ήταν μακριά και σύνθετη, ένα από τα πιο επώδυνα αλλά και λαμπρότερα επιτεύγματα της ανθρώπινης διανόησης.

Το βιβλίο είναι ένα σύντομο χρονικό αυτή της διαδρομής. Ο συγγραφέας είναι χωρίς αμφιβολία από τους καταλληλότερους για το εγχείρημα. Οχι μόνο γιατί υπήρξε, όπως είπαμε, από τους πρωταγωνιστές της σύνθεσης αλλά και γιατί στα τλευταία είκοσι χρόνια αναδείχθηκε ένας από τους μεγάλους μελετητές της ιστορίας της βιολογίας. Το 1980 εξέδωσε μαζί με τον W.B. Prοvine έναν τόμο δοκιμίων κορυφαίων εξελικτικών με τον τίτλο Η Εξελικτική Σύνθεση και το 1982, την ογκώδη και κλασική πραγματεία του Η Ανάπτυξη της Βιολογικής Σκέψης. Το βιβλίο που σχολιάζουμε (1991) είναι μια εκτεταμένη ανακεφαλαίωση αυτής της διατριβής. Δεν πρόκειται για βιογραφία του Δαρβίνου ούτε για μια καταγραφή του πώς φτάσαμε από τον Δαρβίνο στη σημερινή αντίληψη της βιολογίας ούτε για το τι είναι αυτή η αντίληψη ούτε για το ποιες είναι οι επιπτώσεις αυτής της αντίληψης στο χώρο των θετικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Είναι όλα αυτά μαζί, δεμένα άρρηκτα σε μια επιτυχημένη και προσιτή για το ευρύτερο κοινό σύνθεση. Είναι αυτός ο κύριος λόγος, υποψιάζομαι, που το βιβλίο τιμήθηκε με το βραβείο Phi Beta Kappa.

Ας πάρουμε τα σημεία που προανέφερα με τη σειρά. Διερωτώμαι αν ο μέσος Ελληνας αναγνώστης θα έβαζε τη βιογραφία του Δαρβίνου μέσα στην πρώτη δεκάδα των βιογραφιών που θα ήθελε να διαβάσει, εννοώ βέβαια βιογραφίες ανθρώπων του πνεύματος. Στη Μεγάλη Βρετανία μόνον ο Νεύτωνας προηγείται του Δαρβίνου στο σημείο αυτό. Το βιβλίο, είπαμε, δεν σκοπεύει να είναι και δεν είναι βιογραφία. Ομως ο αναγνώστης θα συναντήσει στις σελίδες του τον Δαρβίνο στις πιο γόνιμες και πιο αγχώδεις στιγμές του. Οι στιγμές αυτές δίνονται με χρονολογική σειρά. Εντάσσονται και προβάλλονται ως μέρος της μακρόχρονης και αγωνιώδους ωρίμανσης των ιδεών που τελικά βρήκαν την έκφρασή τους στην Καταγωγή των ειδών. Ο αναγνώστης θα γνωρίσει έναν Δαρβίνο όπως τον ξέρουμε από τους εμβριθείς (και πολλές φορές μανιώδεις) μελετητές του: οξύτητα στην παρατήρηση, ισχυρή μνήμη, μανία στην τάξη, την οργάνωση και τον προγραμματισμο, μοναδική ικανότητα στη σύλληψη ιδεών, βασανιστική επιμονή στην επιβεβαίωση με παρατήρηση και δεδομένα, απολογητική διατύπωση των απόψεών του, λες και σκοπός του ήταν να τις θέσει υπό αμφισβήτηση παρά να τις κάνει αποδεκτές από τον αναγνώστη. Μας είναι τόσο συνηθισμένο να συναντούμε στο ίδιο πρόσωπο τον τολμηρό στοχαστή και το μαχητικό υποστηρικτή των ιδεών του, που η περίπτωση του Δαρβίνου μας εκπλήσσει. Οσο πιο πρωτότυπες είναι οι ιδέες του τόσο πιο επιφυλακτικός είναι ο τρόπος με τον οποίο τις εκφράζει, αλλά και τόσο πιο ατσάλινη η μαρτυρία πάνω στην οποία τις στηρίζει. Μέσα στις ερμηνείες που δόθηκαν γι' αυτό το ύφος γραφής του Δαρβίνου είναι και το ότι είχε πλήρη επίγνωση των κοινωνικών επιπτώσεων των ιδεών του (σε σχέση μάλιστα με τον πουριτανισμό της εποχής του και το οικογενειακό του περιβάλλον) και ακόμα ότι ο ίδιος διατηρούσε αμφιβολίες για τη θεωρία του, αφού δεν είχε τις απαντήσεις για τουλάχιστον δύο από τα βασικά στοιχεία της: από πού προέρχονται οι διαφορές μεταξύ δύο ατόμων, που κάνουν το ένα άτομο να επιβραβεύεται από τη φυσική επιλογή και το άλλο να τιμωρείται; Και πώς μεταβιβάζεται η επιβραβευμένη διαφορά από το γονέα στον απόγονο; (Και τα δύο ερωτήματα απαντήθηκαν από τη Γενετική, πάνω στην οποία στηρίχτηκε η Νέα Σύνθεση.) Ο Δαρβίνος όμως ήταν πεπεισμένος για τη βασική ιδέα της θεωρίας του, δηλαδή την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής, και το γεγονός αυτό από μόνο του θα δικαιολογούσε μια έπαρση στον επιστημονικό του λόγο. Μήπως τελικά, στο χώρο της γνώσης, η μεγαλοφυΐα είναι σύμφυτη με τη μετριοφροσύνη;

Πριν από τον Δαρβίνο, ο Λαμάρκ είχε μια πρόταση για το γενετικό σκέλος της εξέλιξης: την κληρονόμηση των επίκτητων χαρακτήρων. Η ιδέα είναι τόσο δελεαστική που ακόμη και σήμερα επανέρχεται με διάφορες μορφές και απτέλεσε τη βάση του πιο φημισμένου και επιζήμιου τσαρλατανισμού του περασμένου αιώνα, του λισενκοϊσμού. Ο Δαρβίνος ουδέποτε απέκλεισε την πιθανότητα σύνδεσης της κληρονόμησης των επίκτητων χαρακτήρων με τη φυσική επιλογή σε μια ολοκληρωμένη θεωρία της εξέλιξης, αλλά πιστός στη μεγάλη του αρχή της εμπειρικής μαρτυρίας απλώς απέφυγε να πάρει μια οριστική θέση. Την πιθανότητα αυτή απέκλεισε οριστικά ο Α. Weismann, αποδεικνύοντας τη βιολογική αδυνατότητα της μεταβίβασης των επίκτητων χαρακτήρων. Ο Mayr θεωρεί ότι αυτό ήταν το πιο σημαντικό βήμα προς το Νεοδαρβινισμό στις δεκαετίες που ακολούθησαν την Καταγωγή των Ειδών και γι' αυτό ο Weismann προβάλλεται ως το δεύτερο μεγάλο όνομα στο βιβλίο του. Είναι μια θέση με την οποία δύσκολα μπορεί κανείς να διαφωνήσει. Ο Νεολαμαρκισμός, είπαμε, έχει επανέλθει με διάφορες μορφές, όχι βέβαια πια με την απλοϊκή ιδέα της μεταβίβασης των επίκτητων χαρακτήρων (όλοι ξέρουμε ότι το πόσο θα μαυρίσει μια κυρία στην πλαζ δεν έχει καμία σχέση με το χρώμα της επιδερμίδας του παιδιού που κυοφορεί), αλλά με την ιδέα ότι η προέλευση της ποικιλότητας είναι κατά κάποιον τρόπο συνδεδεμένη με τη χρήση αυτής της ποικιλότητας από τη φυσική επιλογή. Ακρογωνιαίος λίθος του Νεοδαρβινισμού είναι ότι αυτές οι δύο φάσεις είναι ασύνδετες και ανεξάρτητες μεταξύ τους. Αν μιλήσουμε αναλογικά, θα λέγαμε ότι τα πετράδια φτιάχνονται από διαδικασίες της κρυστάλλωσης σε διάφορα χρώματα και σχήματα (στη βιολογία, από τα τυφλά και αναπόφευκτα χημικά λάθη στην αντιγραφή του γενετικού υλικού, που τα ονομάζουμε μεταλλάξεις), ανεξάρτητα του αν ποτέ θα χρησιμοποιηθούν και πώς θα χρησιμοποιηθούν στη δημιουργία ενός ψηφιδωτού (στη βιολογία από μια σπάταλη, απρογραμμάτιστη και επίσης αναπόφευκτη διαδικασία, που την ονομάζουμε φυσική επιλογή). Οντως, ό,τι γνωρίζουμε σήμερα στη βιολογία συνηγορεί κατά της σύνδεσης της προέλευσης της μετάλλαξης με τη χρήση της από τη φυσική επιλογή.

Οπως είναι φυσικό, ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στο πώς φτάσαμε στη νεοδαρβινική σύνθεση. Η έμφαση δίνεται πάλι στην εννοιολογική παρά στη χρονική πορεία, αν και τα δύο δεν είναι φυσικά ανεξάρτητα. Εδώ το ενδιαφέρον για τον αναγνώστη είναι το πώς βλέπει αυτό το επίτευγμα ένας από τους κύριους συντελεστές του. Ο Mayr άρχισε να μελετά την εξέλιξη έχοντας υπόβαθρο τη ζωολογία, και ειδικότερα την ταξινομική των πτηνών. Οι αλληλεπιδράσεις του οργανισμού με το περιβάλλον του και το πώς αυτές, με την πάροδο των γενεών, τροποποιούν τη γενετική σύσταση του πληθυσμού αποτελούν γι' αυτόν την πρώτη πράξη του δράματος, πράξη σημαντική αλλά πάντα προπαρασκευαστική για τις επόμενες πράξεις που τον ενδιαφέρουν κυρίως, δηλαδή πώς από έναν πληθυσμό φτάνουμε σε δύο, πώς οι πληθυσμοί μετατρέπονται σε είδη, πώς από τα είδη φτάνουμε στα γένη, στις οικογένειες κ.ο.κ. Αυτές οι τελευταίες διαδικασίες στην πορεία της εξέλιξης είναι γνωστές ως μακροεξέλιξη. Αντιθέτως, η μικροεξέλιξη εστιάζεται στον τρόπο με τον οποίο προκύπτουν οι διαφορές μεταξύ ατόμων όσον αφορά τον αριθμό απογόνων που αφήνουν στην επόμενη γενιά και στο πώς, ως αποτέλεσμα αυτών των διαφορών, αλλάζει ο πληθυσμός στη διάσταση του χρόνου. Η αλλαγή αυτή μετριέται στο επίπεδο του γενετικού υλικού, αφού αυτό είναι το μόνο φυσικό μέσον που περνά από γενιά σε γενιά (εδώ δεν θα αναφερθούμε στην κοινωνική ή πολιτισμική κληρονομιά, ένα άλλο κεφάλαιο της εξέλιξης με κύρια, αλλά όχι μοναδική εφαρμογή στον άνθρωπο). Κι ενώ με τη σειρά τους οι μικρο-εξελικτικοί δεν αρνούνται τη σημασία των επόμενων πράξεων στο δράμα της εξέλιξης, προβάλλουν το επιχείρημα ότι οι μακρο-εξελικτικές αλλαγές πρέπει τελικά και αυτές να κατανοηθούν σε γενετικό επίπεδο και ότι η κατανόηση των αλλαγών στο επίπεδο του πληθυσμού ανοίγει το δρόμο για την κατανόηση των αλλαγών στο επίπεδο των ειδών. Παραδόξως, και οι δύο θεωρούν ότι ο Δαρβίνος ήταν πιο κοντά στη δική τους σκέψη. Για τους μακρο-εξελικτικούς και μόνο ο τίτλος Η Καταγωγή των Ειδών που επέλεξε ο Δαρβίνος για να διατυπώσει τη θεωρία του δείχνει ότι το ενδιαφέρον του ήταν στο μακρο-εξελικτικό επίπεδο, δηλαδή στο πώς προέκυψε η πολλαπλότητα των ειδών. Για τους μικρο-εξελικτικούς όλο το έργο του Δαρβίνου δεν είναι παρά μια απάντηση στο πώς οι οργανισμοί προσαρμόζονται στο περιβάλλον τους (μικρο-εξέλιξη). Οι πρώτοι τονίζουν το σκοπό, οι δεύτεροι το μέσον.

Η διάκριση μεταξύ των δύο σχολών δεν θα είχε μεγάλη ή ευρύτερη σημασία (ιδιαίτερα όταν εκ των υστέρων μπορεί να θεωρηθούν ότι αποτελούν παράλληλες και τελικά συγκλίνουσες διαδρομές μέσα στον ενιαίο κόρμο της εξελικτικής θεωρίας) αν δεν συνοδευόταν από μια επιστημολογική και, κατ' επέκταση, φιλοσοφική διαφορά. Ο αναγνώστης δεν μπορεί παρά να σημειώσει την επιμονή του Mayr στην «ολιστική» αντιμετώπιση της εξέλιξης και τη δυσφορία του για την «αναγωγιστική» μέθοδο, με την οποία χρεώνει τους μικρο-εξελικτικούς, ειδικά εκείνους που επιμένουν να βλέπουν την εξέλιξη ως ροή γενετικών πληροφοριών μέσα στο χρόνο. Προσωπικά, η διαμάχη μεταξύ αναγωγιστών και ολιστών ποτέ δεν με συγκίνησε, τη θεώρησα πάντα συγκυριακή, εξαρτημένη από το τι γνωρίζουμε και τι δεν γνωρίζουμε ανά πάσα στιγμή. Κανείς δεν αμφισβητεί ότι σκοπός μας είναι τελικά (και το «τελικά» πρέπει να τονιστεί) η ερμηνεία του οργανωμένου συνόλου, αλλά στο ερώτημα του πώς ο σκοπός αυτός θα επιτευχθεί οι ολιστές σπάνια δίνουν σαφείς απαντήσεις. Οι αναγωγιστής μπορεί να κατηγορηθεί ότι αντικαθιστά το δάσος με το δέντρο, όμως σπανίζουν οι περιπτώσεις που μια πρόοδος στο χαμηλότερο επίπεδο δεν βοήθησε στην κατανόηση του συστήματος σε κάποιο ανώτερο επίπεδο. Το αντίστροφο σπανίζει. Η ραγδαία πρόοδος στη μοριακή βιολογία και τη βιοπληροφορική, που επιτεύχθηκε κατά την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα (μια δεκαετία που δεν καλύπτει το βιβλίο), φαίνεται να δικαιώνει την άποψη ότι η διάκριση είναι όντως τεχνητή. Εργαλεία και τεχνικές που αναπτύχθηκαν για να αναλύσουμε την οργάνωση της ζωής στο πιο βασικό της επίπεδο, εκείνο της σειράς που διατάσσονται οι βάσεις του DNA για να εγγράψουν τη γενετική πληροφορία, έχουν τώρα δώσει ώθηση στην ανάπτυξη νέων χειρισμών αυτής της πληροφορίας σε ανώτερα, περισσότερο «ολιστικά», επίπεδα» Για τη βιολογία, τουλάχιστον, η διαμάχη μεταξύ αναγωγισμού και ολισμού δεν λύθηκε υπέρ της μιας ή της άλλης σχολής, απλώς ξεπεράστηκε. Ας είμαστε όμως δίκαιοι με τον Mayr. Στο τελευταίο κεφάλαιο, μόλις δύο σελίδες από το τέλος δηλώνει, ότι «η έρευνα θα πρέπει να προχωρήσει ταυτόχρονα μέσα από αναγωγιστικές και ολιστικές προσεγγίσεις».

Το τελευταίο κεφάλαιο έχει τον τίτλο «Νέα σύνορα στην εξελικτική βιολογία». Ο σημερινός αναγνώστης δεν πρέπει να ξεχνά ότι το κεφάλαιο γράφτηκε πριν από το 1991. Κανείς δεν θα μπορούσε να απαιτήσει από το συγγραφέα να προβλέψει το μέγεθος της επανάστασης στη μοριακή βιολογία, στην οποία αναφέρθηκαμε, και τις θυγατρικές επιστήμες που προέκυψαν από αυτή. Δεν έχουμε το χώρο να αναφερθούμε στο πώς οι εξελίξεις αυτές έχουν επηρεάσει την εξελικτική βιολογία. Θα πούμε μόνο ότι την έφεραν ακόμα πιο κοντά στην καρδιά της βιολογίας και επιβεβαίωσαν τις αρχές του Δαρβινισμού. Ομως υπάρχει και μια άλλη επέκταση του Δαρβινισμού στην οποία ο Mayr θα μπορούσε να επιμείνει περισσότερο και αυτή είναι η Κοινωνιοβιολογία. Οι πέντε σελίδες που της αφιερώνει δεν αποδίδουν τη γενεσιουργό δύναμη με την οποία οι ιδέες του W.D. Hamilton, του Ε.Ο. Wilson και της σχολής τους επηρεάζουν σήμερα σχεδόν όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Η εξελικτική θεώρηση, ξεπερνώντας τα σύνορα της βιολογίας, άρχισε να διαπερνά σχεδόν κάθε περιοχή της γνώσης και αυτό θα καταγραφεί ως μία από τις κορυφαίες επιπτώσεις του Δαρβινισμού.

Η μετάφραση είναι άψογη όσον αφορά την εννοιολογική απόδοση, σε άνετη και ρέουσα ελληνική. Το βιβλίο είναι γραμμένο για το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό και δεν προϋποθέτει ειδικές γνώσεις για να κατανοηθεί. Στη χώρα μας αναπτύσσεται πρόσφατα μια αξιόλογη προσπάθεια προσφοράς στον Ελληνα αναγνώστη των πιο αξιόλογων ξενόγλωσσων βιβλίων που υιοθετούν το εξελικτικό μοντέλο σε διάφορους χώρους της γνώσης και της τέχνης. Το βιβλίο του Mayr θα μπορούσε να θεωρηθεί προαπαιτούμενο σε αυτές τις σειρές, με την έννοια ότι αποτελεί μια βασική, έγκυρη και ταυτόχρονα ευχάριστη εισαγωγή στο ιστορικό και τις βασικές αρχές της εξελικτικής βιολογίας.



ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΖΟΥΡΟΣ (καθηγητής Εξελιγκτικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/01/2003