Πρόσωπα και άλλα κύρια ονόματα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κορωνίδα της συνθετικής μεθόδου οιασδήποτε επιστήμης αποτελεί η λεξικογράφηση του γνωστικού της αντικειμένου. Κι αν οι ατραποί της Ιστορίας είναι σκοτεινές και δαιδαλώδεις, η συγκρότηση λεξικού ιστορικών προσώπων θα μπορούσε να παρομοιαστεί με γόρδιο δεσμό - γι' αυτό άλλωστε και τόσο σπάνια τα έγκυρα σχετικά έργα...

Ενα μεγάλο βιβλιογραφικό κενό ήταν αισθητό στους απανταχού μελετητές της ελληνικής Αρχαιότητας, που σκόνταφταν στα κύρια ονόματα, αναγκαζόμενοι ν' ανατρέχουν στο δίτομο των Pape-Benseler (1911), γερασμένο πια κι αυτό από χρόνια. Και το αντικατέστησε μεν εν μέρει το Lexicon of Greek Personal Names (LGPN) της Οξφόρδης, πλην ούτε μυθολογικά ονόματα περιλαμβάνει ούτε τοπωνύμια ή γεωγραφικούς όρους ούτε τις γραμματικές του κλίσεις. Κι ενώ ύστερα από 30 χρόνια δουλειάς, και με τη συμβολή μιας πλειάδας διακεκριμένων ερευνητών, μόλις παρουσιάστηκε ο 5ος τόμος του, η Α. Μεγαπάνου ανέλαβε μόνη της τη σύνταξη ενός Λεξικού ιστορικών και μυθολογικών προσώπων, μ' ευρύτερη μάλιστα πραγμάτευση σε κάθε λήμμα. Μολονότι αξιέπαινες όμως οι προθέσεις, το αποτέλεσμα δείχνει πως δεν αρκούν.

Πρώτα πρώτα, το νέο Λεξικό, με τον αδικαιολόγητο -καθαυτό αντιεπιστημονικό!- αυτοπεριορισμό του στις γραμματειακές πηγές, γυρίζει 200 χρόνια πίσω το ρολόι της Ερευνας και διαγράφει μονοκοντυλιά όσα κρισιμότατα πόρισαν για τη διακρίβωση της Ιστορίας οι επιγραφές, οι πάπυροι, τα όστρακα και τα νομίσματα, καταλήγοντας σε απαράδεκτα οξύμωρα, όπως η καταχώριση ενός Ερμεία «ιχθυοπώλη» ή ενός δούλου, και η παράλειψη του ομώνυμου ηγεμόνα της Βακτριανής, αλλά και του Σωφύτη, και του Αντίμαχου, και του Πανταλέοντα, και του Απολλόδοτου, και του Ηλιοκλή, και του Ζωίλου, και του Αντιαλκίδα, και του Ιππόστρατου και υπερεικοσάδας ακόμη σημαντικότατων διαδόχων τους στον θρόνο των ινδοελληνικών βασιλείων, μόνο και μόνο επειδή τα ονόματά τους δεν μαρτυρούνται παρεκτός σε νομίσματα! Μα και σειρά ολάκερη Αθηναίων επώνυμων αρχόντων λείπει, όπως ο Νικίας Οτρυνεύς, ο Ευθίας, ο Πολύευκτος κ.ά.π., διότι πάλι επιγραφικά μόνον παραδίδονται. Ποια επιστημονική όμως αντίληψη μπορεί να υπηρετεί αυτός ο παρολογισμός, και πώς επιτρέπεται, στην περίπτωση του ναύαρχου Καλλικράτη, λ.χ., να αποσιωπάται το πατρώνυμο και το «εθνικό» του, γιατί ενώ τα γνωρίζουμε από επιγραφές, δεν συναντώνται σε κείμενα;

Εξίσου αυθαίρετος και ο προβαλλόμενος απ' τον τίτλο χρονολογικός περιορισμός «ώς τον 1ο αιώνα μ.Χ.», εφόσον μάλιστα δεν υπάρχει και το παραμικρό σημείωμα που να εξηγεί τα κριτήρια ένταξης ενός προσώπου στον 1ο αιώνα. Η γέννηση, η ακμή, ο θάνατος ή τι άλλο; Και πώς είναι δυνατόν μια πολιτικο-κοινωνικά ενιαία περίοδος, δίχως καμία εμφανή ιστορική τομή, να κόβεται με το μαχαίρι; Κι όταν η χρονολόγηση κυμαίνεται, τι γίνεται; Καμία νύξη, καμία διευκρίνιση, κανένα σχόλιο...

Ακόμα, με ποια λογική ονόματα εμφανιζόμενα στις γραμματειακές πηγές (και μάλιστα στον Αριστοτέλη!) παραλείπονται, όπως ο δεινός εκείνος στα οικονομικά Ρόδιος Αντιμένης, όταν τόσοι άλλοι, πολύ ασημαντότεροί του, καταχωρίζονται; Να θεωρηθεί ανθρώπινη επιτέλους παράλειψη ή θα μείνουμε με την απορία;...

Μα τα προβλήματα δεν περιορίζοναι στη μεθοδολογική ανεπάρκεια. Στη Βιβλιογραφία Συγγραφέων και Εργων, αντί πρωτότυπης εργασίας, μεταφέρθηκε στο χαρτί ο κατάλογος (Canon) του ηλεκτρονικού ευρετηρίου αρχαίων κειμένων Thesaurus Linguae graecae. Αλλά πώς; Δίχως την παραμικρή φιλολογική επεξεργασία: Απερίγραπτες αγραμματοσύνες κι ασυγχώρητα τυπογραφικά σφάλματα έχουν στήσει πιασμένα χέρι χέρι τρελό χορό, φανερώνοντας πως μάτι επιμελητή δεν πέρασε. «Αρατος Σολιεύς» αντί Σολεύς, «Οππιανός Αναζαρβίνος» και «Απαμεινός» αντί: Αναζαρβεύς και Απαμεύς, «Οδύσσεια» με δασεία (!), «Πυθειονικών» αντί Πυθιονικών, «Πλάτωνος, Λάχις» αντί Λάχης, «Πλουτάρχου, Ει διδακτικόν (αντί διδακτόν!) η αρετή», και του ίδιου: «Περί ηγεμόνα (αντί προς ηγεμόνα) απαίδευτον», και σ' άλλον τίτλο: «Μαίνανδρος», αντί Μένανδρος και «Κλήμεντος, Στρώματα» αντί Στρωματείς (με κίνδυνο να περαστεί για πωλητής της Media Strom ο Αλεξανδρινός θεολόγος!) ενώ ξάφνου ο Καλλίστρατος φέρεται να 'χει γράψει ...λατινιστί «Statuarum descriptiones» (αντί Εκφράσεις), και στον Στάτιο προσγράφονται: «Thebais» και «Achileidos», οπότε προδίδεται η πλήρης άγνοια της Λατινικής, αφού ο ένας τίτλος είναι σε γενική και ο άλλος σε ονομαστική - τις οίδε από πού ξεσηκωμένοι ο καθένας τους...

Τα ίδια και στη Βιβλιογραφία των εκδόσεων, τα ίδια και στων Βοηθημάτων. Οφθαλμοφανής η αδυναμία της εκπονήτριας να καταρτίσει έναν στοιχειώδη κατάλογο, εφόσον αλλού εμφανίζονται αριθμοί τόμων κι αλλού όχι, με αλλεπάλληλα λάθη στις χρονολογίες, στους τίτλους, παντού: «Herscher» (αντί Hercher) ο εκδότης των Επιστολογράφων, «Corpus Inscritpionum (sic) Graecorum» (αντί: Inscriptionum Graecarum), ενώ κερασάκι στην τούρτα της ασυνέπειας, η καταχώριση δύο φορές στην ίδια σελίδα του περίφημου Geographi Craeci minores, αλλού σωστά, κι αλλού λανθασμένα, ως «Gaeographi», τη μια με συντομογραφία «GGM» και την άλλη «CGM»! Το γνωστό τοις πάσι Liddell-Scott καταλογογραφείται: «Lidell-Scot», ενώ η Realencyclopadie εμφανίζεται ολοκληρωμένη το '74 τάχα, αντί το '80. Πιο κρίσιμες, ωστόσο, οι παραλείψεις: Πουθενά μνεία θεμελιωδών βοηθημάτων, όπως τα προαναφερθέντα των Pape-Benseler ή της Οξφόρδης το LGPN, αλλ' ούτε του 15τομου Neue Pauly, της Λακεδαιμονιακής Προσωπογραφίας, του Α. Bradford και πολλών άλλων, κι αντ' αυτών, ό,τι βοήθημα ξετρύπωσε απ' τα ράφια του σπιτιού της η λεξικογράφος: τ' απηρχαιωμένα του Ν. Λωρέντη (1834) ή του Σκαρλάτου Βυζαντίου...

Αμ, δεν γίνεται έτσι Λεξικό! Και αποδεικνύεται περίτρανα απ' τον παρατιθέμενο (με κάμποσες ακόμα μυριάδες λαθών, ελλείψεις και ακυρολεξίες) Οδηγό Τοπωνυμίων, στο τέλος του τόμου, επίσης ερανισμένον από άλλο παρωχημένο έργο του 1900...

Οσο για το κυρίως σώμα του Λεξικού; Εκεί δα ξεσκεπάζεται η πλήρης αδυναμία αξιολόγησης των πηγών, μ' επακόλουθο να παρατίθενται βεβαιωμένα γεγονότα ανάμεικτα με φημολογίες και να μη διακρίνονται ούτ' οι εγκυρότερες γραφές των ονομάτων, αλλά να μπαίνουν πλάι πλάι όλοι οι τύποι, σαν να 'ταν απλά αλλόμορφα: η Κλυταιμήστρα μαζί με το λανθασμένο «Κλυταιμνήστρα», ο Μιθριδάτης με το επιγραφικά πλέον βεβαιωμένο «Μιθραδάτης», ο Πολυπέρχων δίπλα στο «Πολυσπέρχων», κι ο μαρτυρούμενος απ' τον Αρριανό Αβουλίτης να καταχωρίζεται με τη συναντώμενη σε δεν ξέρω ποιους δευτερεύοντες ή τριτεύοντες συγγραφείς μορφή: «Αβουλεύτης ή Αβουλήτης»...

Κι ακόμα σοβαρότερη, η παντελής έλλειψη ιστορικού καθαυτό κριτηρίου! Και πώς θα 'ταν, άλλωστε, δυνατό να 'χει κανείς απηρτισμένη άποψη για το σύνολο της αρχαιοελληνικής Ιστορίας, όταν μιας εποχής η ακριβής σύλληψη και στάθμιση των προσώπων, των τάσεων, των κατευθύνσεων μετά βίας κερδίζεται, και από κορυφαίους ακόμη, ύστερα από χρόνια μελέτης -και με πόσες αμφιταλαντεύσεις ενίοτε! Κι όμως, η Α. Μεγαπάνου τολμά και για Ομηρο να γράφει, και για Περικλή, και για Καλλίμαχο, και για Λυκούργο, και γι' Ατταλίδες, και για Προσωκρατικούς, και για Πεισίστρατο και, και, και... Αλλά τι νομίζετε πως γράφει; Ολως αμέτοχη των ιστορικο-φιλολογικών προβληματισμών ξεσηκώνει δώθε - κείθε γενικολογίες, προσπερνώντας μέγιστα ζητήματα, ανυποψίαστη του τι σοβεί στο βάθος. Αναμασά, λοιπόν, για τον Αίσωπο, λ.χ., τα γνωστά σχολικά εκείνα, πως ήτανε τάχα δούλος και οι ιερείς των Δελφών του 'βαλαν μια χρυσή φιάλη στις «αποσκευές του», δίχως να διατυπώνει την παραμικρή επιφύλαξη, μπας κι όλα αυτά δεν είναι άλλο από παραμύθια για πολύ μικρά παιδιά... Αλλά και για τον Αλέξανδρο προβάλλεται η χιλιογραμμένη «σούπα» των ευρείας κυκλοφορίας ιστορικών εγχειριδίων: Στους σταθμούς του συγκαταλέγονται τα Ιεροσόλυμα (ούτε ιδέα μήπως και η σχετική παράδοση αποτελεί κατοπινό μύθευμα των Εβραίων!) και λίγο παρακάτω επαναλαμβάνονται αστόχαστα οι μπουρμπουλήθρες της μινιμαλιστικής σχολής, πως: «ο χαρακτήρας του άλλαξε μετά τον θάνατο του Δαρείου κι έβλεπε τον εαυτό του ως βασιλιά ολόκληρης της Ασίας, ενοχλώντας βαθύτατα τους Μακεδόνες συμπολεμιστές του (!)», αλλά αυτός «εξόντωσε όσους τον σχολίαζαν ή δεν συμφωνούσαν, κι έτσι χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση από μέρους των Μακεδόνων» (λες και δεν έγινε ποτέ αποστασία στον Υφασι!), «συνέχισε την πορεία του ώς τον Ινδικό ωκεανό» (οπότε 5 χρόνια λυσσαλέων αγώνων με τι Βακτριανούς και Σογδιανούς και Πώρο με 200 ελέφαντες γίνονται ...περίπατος)! Αμέσως κατόπιν: «Το 325, βρισκόταν στη Βαβυλώνα, που του άρεσε ιδιαίτερα ως τόπος διαμονής (είδος Ριβιέρας ή Μαϊάμι, να πούμε - αφού εκεί "του άρεσε"!), όταν αρρώστησε ξαφνικά και πέθανε». Έτσι, με μια τηλεγραφική διήγηση (όπου αναφέρονται τρεις μόνον απ' τις τέσσερεις μάχες του!), απολύτως ισοπεδωτική των ιδιοσυγκρασιακών αρετών και των απαράμιλλων οργανωτικών, διοικητικών και στρατηγικών ικανοτήτων του, ο Αλέξανδρος εξισώνεται μάνι μάνι μ' οποιονδήποτε Περδίκκα ή Λυσίμαχο, που ...δεν εξόντωσαν όσους τους σχολίαζαν ή δεν συμφωνούσαν!... Είν' αυτά λήμματα ιστορικού Λεξικού; Αυτό το καταστάλαγμα, πράγματι, της έρευνας για τον θεμελιωτή ενός πολιτισμού που προσδιόρισε ολόκληρο τον Δυτικό κόσμο;...

Και μην είν' ακριβής τουλάχιστον στην ορολογία, στα τοπωνύμια, στα πραγματολογικά; Η Αδα καταφεύγει «στην Αλινδα» (ενώ είναι: τα Αλινδα!), ο Ευμένης κατάγεται απ' «την Τύανα (αντί: τα Τύανα!) της Καππαδοκίας» (ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για την Τίο της Βιθυνίας!), ο Αβισάρης βασιλεύει στην ...«Αβισάρα» (ανύπαρκτο στα ελληνικά τοπωνύμιο, προερχόμενο από κακοχώνεμα των γραφομένων του Berve, απ' όπου και αντέγραψε η λεξικογράφος!), η Αττική χαρακτηρίζεται ως ...«επαρχία της Ελλάδας» και η Αθήνα ...«πρωτεύουσα της Αττικής»! Σιγά μην ήτανε και ...διαμαντόπετρα στης γης το δαχτυλίδι! Μα είμαστε με τα καλά μας; Πρωτεύουσες κι επαρχίες της Ελλάδας στην Αρχαιότητα;... Σε ποιους μιλάμε; Σε Μογγόλους;... Και γιατί τάχα οφείλεται κι επικείκεια απέναντι σε τέτοιους Τιπούκειτους καμωμένους στο γόνατο, με δουλική συσσώρευση ακοσκίνιστων και αναξιόπιστων πληροφοριών δεύτερου χεριού, που δεν μεταγγίζουν καμία απ' τις θεμελιακές ποιότητες του Ελληνισμού στον αναγνώστη;

Το εξοργιστικότερο: Η έκδοση επιδοτήθηκε από μεγαλωστί μεγάλα ιδρύματα, την Εθνική Τράπεζα και το Μουσείο Μπενάκη ομού, περιβαλλόμενη κιόλας με το κύρος τους!... Καλά, ένας καταρτισμένος άνθρωπος (απ' το Μορφωτικό επιτέλους της Εθνικής) δεν βρέθηκε να ρίξει μια ματιά προτού δοθεί η χρηματοδότηση, παρ' αφήνεται ο πρόεδρός της στην ψευδαίσθηση πως συμβάλλει, τάχα, με τέτοια στην «ενδυνάμωση της πνευματικής ζωής του τόπου»;... Και τόσο υπεράνω κρίσεως πως χρειαζόταν και δεύτερη χορηγία; Διόλου δεν εξετάζεται, λοιπόν, τι επιχορηγείται, και χάσκουμε σαν χάνοι μπρος στον συντριπτικό όγκο των σελίδων;... Οποιος αλόγιστα καλουργεί, κακουργεί!..

Και ο μεν ανθρώπινος κόπος που θ' απαιτήθηκε προκαλεί και σε μένα δέος, πλην κάποτε, φίλος, αριστοτέχνης της τυπογραφίας, χτυπώντας μου την πλάτη όταν του παρουσίασα μια μακέτα που 'χα παιδευτεί πολύ να τη σχεδιάσω, μου εμπιστεύτηκε σιγανά στ' αφτί: «Ο κόπος του αδαούς δεν έχει καμιάν αξία!»...



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/03/2007