Οι μάγισσες της Σμύρνης

Σμύρνη στα 1887. Η Κατίνα είναι μια έξυπνη κι αδίστακτη Σμυρνιά. Στους φτωχομαχαλάδες όπου ζει γνωρίζει την Αττάρτη, μια Τούρκα, που τη μυεί στη μαγεία. Κανένα εμπόδιο δε σταματά πλέον μια μάγισσα, κι η Κατίνα βάζει μπρος να ανέβει ψηλά. Ερωτικά φίλτρα, μπουγιούμ, λιώματα και μαγικά αποδεικνύονται αλάνθαστα... Καταφέρνει να πάρει τέσσερις άντρες, τον ένα καλύτερο από τον άλλον, τον έναν πλουσιότερο από τον άλλον.
Ανεβαίνοντας όλο και πιο ψηλά στο ράγκο (κοινωνική τάξη), η Κατίνα ανακατεύεται στις δουλειές τους και κουμαντάρει άξια τα εμπόρια, τις μπάνκες, τα καπνά, φτάνοντας μια μέρα να διαφεντέψει και την ίδια τη Σμύρνη. Οι γραφές της, τα ξόρκια και τα μαγικά βρέθηκαν σ' ένα σκονισμένο μπαουλάκι, εκατό χρόνια μετά, στο σπίτι της Αίγινας.




ΚΡΙΤΙΚΗ



Πριν από λίγα χρόνια είχα ρωτήσει γνωστό μεγαλοεκδότη «Πώς μπορεί ένα βιβλίο να γίνει μπεστ σέλερ;». Η απάντηση ήταν «Δεν ξέρω». Προσθέτοντας: «Είναι άγνωστο πώς θα αντιδράσει το αναγνωστικό κοινό». Στην επόμενη ερώτηση «Ποιο είναι το καλύτερο μέσον για να διαφημιστεί ένα βιβλίο;» είχε απαντήσει. «Οι φήμες. Δηλαδή από στόμα σε στόμα». Νομίζω ότι οι απαντήσεις του μεγαλοεκδότη ισχύουν απολύτως για το πρώτο βιβλίο της Μάρας Μεϊμαρίδη «Οι Μάγισσες της Σμύρνης», το οποίο, περίπου το τελευταίο εξάμηνο, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των μπεστ σέλερ. Η συγγραφέας του δεν είχε ουδέποτε μέχρι σήμερα ασχοληθεί με τη λογοτεχνία -όπως έχει δημόσια ομολογήσει-, τουλάχιστον γραπτώς και ελάχιστα ως αναγνώστρια, διότι από τη νεότητά της έως τη σημερινή ωριμότητά της επιδίδεται με επιτυχία σε μια σειρά ανώτατων σπουδών, ανάμεσα στις οποίες: Βιολογία, Ιατρική Ανθρωπολογία και πρόσφατα Αστροφυσική. Πρόκειται δηλαδή για μία λάτρη της γνώσης, και δη της θετικής, όπως επίσης έχει δηλώσει. Και πώς μας προέκυψαν όλα αυτά τα ξόρκια και τα μπουγιούμια, ελληνιστί μάγια, τα οποία κυριολεκτικά μάγεψαν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και δη το θηλυκό, όπως βασίμως υποπτεύομαι;

Η έναρξη του βιβλίου της Μεϊμαρίδη συμπίπτει ακριβώς με την πραγματικότητα. Δηλαδή μία ωραία πρωία η συγγραφέας κληρονομεί από την, αποδημούσα εις Κύριον, υπερπλήρη ημερών, θεία της Κατίνα ένα μπαουλάκι, όπου ανάμεσα στ' άλλα υπάρχουν και πολλές συνταγές για ξόρκια και μάγια καθώς και σημειώσεις της αποθανούσης για τη ζωή της. Η πρόκληση είναι σαφής. Και η ανιψιά ανταποκρίνεται -αφού της δίνεται μία ιδιαίτερα γοητευτική ευκαιρία να πραγματοποιήσει ακόμη ένα ταξίδι προς την ανακάλυψη ενός κόσμου ο οποίος απέχει κατά πολύ από τα μέχρι τότε λογοκρατούμενα ενδιαφέροντά της. Ετσι, μέσα σε έναν συνεχή νυχτερινό συγγραφικό πυρετό, όπως επίσης έχει δηλώσει η συγγραφέας, προκύπτουν οι «Μάγισσες της Σμύρνης». Αυτά, όσον αφορά το ανεκδοτολογικό μέρος. Ας δούμε όμως και το λογοτεχνικό.



Η Σμύρνη ολοζώντανη



Το βιβλίο της Μάρας Μεϊμαρίδη -το οποίο δεν χαρακτηρίζεται μυθιστόρημα στο εξώφυλλο, αλλά εξιστόρηση- αποτελείται κυρίως από την εξιστόρηση της ζωής και των έργων της κεντρικής ηρωίδας, της Κατίνας. Μιας γυναίκας από αυτές που ο λαός κάποτε ονόμαζε καπάτσες, διότι με διάφορα τεχνάσματα και πονηριές κατόρθωναν από τα χαμηλά ν' ανεβούν στα ψηλά, με βασικό μέσο το γάμο με κύριο ευκατάστατο και κοινωνικά αναγνωρισμένο. Την πολυτάραχη ζωή της Κατίνας την παρακολουθούμε από τους φραγκομαχαλάδες της Σμύρνης το 1888, όπου έχει καταφτάσει από ένα χωριό της Καππαδοκίας, σ' εφηβική ηλικία, με την επίσης καπάτσα μητέρα της, Ευταλία, έως το 1924, που ξαναγυρνά στην τουρκική πια Σμύρνη υποδυόμενη την Τουρκάλα. Η εξιστόρηση αυτή εγκιβωτίζεται ανάμεσα στις σύντομες αφηγήσεις της Μαρίας, -προσωπείο της συγγραφέα- της ανιψιάς της Κατίνας, οι οποίες λειτουργούν εν είδει εισαγωγής στην κυρίως εξιστόρηση, αφού μας παρέχουν τις πληροφορίες που τη δικαιολογούν, και επιλόγου, στον οποίο μας αποκαλύπτεται το υποτιθέμενο μυστικό του βιβλίου πάνω στο οποίο βασίζεται. Στην εισαγωγή, λοιπόν, μαθαίνουμε για το μπαουλάκι με τα τετράδια και τις περίεργες γραφές της Κατίνας, τις συνταγές και τα φίλτρα, τα μάγια και τα ξόρκια. Μπαουλάκι που η αποθανούσα από το 1965 είχε ορίσει να ανοιχθεί από την ανιψιά της είκοσι τρία χρόνια αργότερα, ανήμερα του Σταυρού. Ηδη, λοιπόν, από τις πρώτες στιχομυθίες της ανιψιάς με τη μητέρα της και την εμφάνιση των τετραδίων αρχίζουμε να μπαίνουμε σ ένα άλλο κλίμα, το οποίο πολύ γρήγορα αρχίζει να μετεωρίζεται ανάμεσα στο πραγματικό και το εξωπραγματικό, καθώς η ανιψιά αισθάνεται ότι «ακούει» μέσα της τη φωνή της Κατίνας να της υπαγορεύει την εξιστόρηση της ζωής της, αλλά και να ανακαλεί η ίδια εικόνες και γεγονότα από τη Σμύρνη, την οποία βεβαίως δεν έχει ζήσει. Οι σπόροι του μεταφυσικού κλίματος έχουν ριχθεί.

Και ξεκινάει η εξιστόρηση της Κατίνας, μέσω της Μαρίας που τη γράφει και μας την παραδίδει. Κι εδώ νομίζω πως έγκειται το κλειδί της επιτυχίας του μυθιστορήματος -και όχι απλώς της εξιστόρησης - της Μάρας Μεϊμαρίδη. Διότι, ανεξάρτητα, από τα μπουγιούμια -βλέπε μάγια- της Κατίνας, τα οποία είχε πάρει από την τουρκομάνα μάγισσα Αττάρτη -άμεση αναφορά στη θεά Αστάρτη του έρωτα-, ο τρόπος που η Μεϊμαρίδη αξιοποιεί το υλικό της, η εξαιρετική της ικανότητα να στήνει ολοζώντανα σκηνικά, η χρήση μιας εύχυμης γλώσσας, η οποία ανακατεύει σε πολύ σωστές δόσεις τούρκικες λέξεις ή φράσεις, ο γοργός ρυθμός όσον αφορά την εναλλαγή των εικόνων, οι μεστοί διάλογοι που αρδεύονται από το προφορικό λαϊκό οπλοστάσιο, αλλά και η παρουσία, παντού, της λαϊκής, γήινης γυναίκας, για την οποία το υπ' αριθμόν ένα αίτημα είναι η επιβίωσή της και η κοινωνική ανύψωση και καταξίωση, με κάθε μέσον, παραπέμπουν στο μυθιστόρημα του Κώστα Ταχτσή «Το τρίτο στεφάνι». Πραγματικά ο αναγνώστης, η αναγνώστρια, μαζί με την Κατίνα, την Ευταλία, την Ολγα, την Ελενίτσα, την Αττάρτη και όλο το φοβερό και τρομερό γυναικομάνι, που, είτε με μάγια είτε με την απίστευτη δύναμη, διορατικότητα και ικανότητά του, λύνει και δένει σε γάμους, σπιτικά και εμπόρια, περπατούν στους μαχαλάδες της Σμύρνης, επισκέπτονται τα ελληνικά πλουσιόσπιτα, βολτάρουν στην παραλία της, μυρίζουν τα εκμαυλιστικά φαγητά της, συμμετέχουν στις μηχανορραφίες της Κατίνας, είναι, με άλλα λόγια, συνεχώς παρόντες σε όλα τα δρώμενα και σε όλα τα λεγόμενα. Αυτή, όμως, ακριβώς, η αληθοφάνεια και η τόσο πειστική αναπαράσταση των χώρων, των διαλόγων, των γεύσεων, και οτιδήποτε αποτελεί την πραγματική ζωή, ανατρέπουν το μεταφυσικό εύρημα της Μεϊμαρίδη. Ιδιαίτερα στις τελευταίες σελίδες, όπου εμφανίζεται στη ζωή της Μαρίας η Αττάρτη και της αποκαλύπτει πως είναι η μετεμψύχωση της Κατίνας, άρα αυτή είναι τώρα πια η μάγισσα, αφού είθισται οι μάγισσες να δίνουν τη σειρά τους κάθε φορά σ' ένα επιλεγμένο κοριτσάκι, όταν εκείνο μεγαλώσει, μοιάζει τραβηγμένο και αμήχανο. Σαν να μην ήξερε η συγγραφέας πώς να κλείσει το μυθιστόρημα. Είναι σαν να ήθελε σώνει και καλά να μας πείσει πως η Μαρία -ή η ίδια- είναι μια σημερινή μάγισσα. Ας αφήσουμε πως έτσι το μυθιστόρημα πλατειάζει και αφαιρεί από το συναίσθημα της απόλαυσης που προσφέρει η εξιστόρηση της Κατίνας. Προβλήματα οικονομίας βέβαια παρουσιάζει και η εξιστόρηση. Ωστόσο τα συγχωρούμε, αν σκεφτούμε πως μέχρι τώρα η Μεϊμαρίδη δεν είχε καμία σχέση με τη λογοτεχνική γραφή. Στην περίπτωση μάλιστα αυτή μπορεί κανείς να επισημάνει την ανάγκη των editors, που για τα εκδοτικά μας πράγματα είναι ακόμη κάτι σαν εξωτικό φρούτο. Για να κλείσω. «Οι Μάγισσες της Σμύρνης» είναι ένα μυθιστόρημα πρώτα και κύρια για τη Σμύρνη όπως δεν μας την είχε δώσει κανείς μέχρι σήμερα. Αλλά και για ένα είδος απίστευτων γυναικών, το οποίο -καλώς ή κακώς- έχει σχεδόν εκλείψει πια. Εκτός αν η κ. Μεϊμαρίδη αποφασίσει να μας μάθει να χρησιμοποιούμε τα ...μπουγιούμια της Κατίνας.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/10/2002