Κόλαση στις φαβέλες του Ρίο ντε Τζανέιρο

Η κόλαση είναι στη γη και έχει μάλιστα όνομα: Μπεριμπάου. Σε μια από τις άθλιες παραγκουπόλεις του Ρίο ντε Τζανέιρο, σε μια φαβέλα, εκτυλίσσεται η ιστορία ενός παιδιού που ήθελε να γίνει βασιλιάς.
Ο Ζοζέ Λουίς Ρέις, γιος μιας θεοσεβούμενης υπηρέτριας, με μια καπάτσα αδερφή που παριστάνει την ενάρετη και έναν πατέρα εξαφανισμένο, μπλέκεται από τα έντεκά του χρόνια στο λαθρεμπόριο ναρκωτικών. Από την πρώτη του δουλειά, ως τσιλιαδόρος, μαθαίνει πως για να επιβιώσει πρέπει να επαγρυπνεί και να ανεβαίνει στην ιεραρχία του εγκλήματος, σ' αυτό τον ζοφερό κόσμο όπου βασιλεύει η βία και η προδοσία παραμονεύει σε κάθε βήμα. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στις περισσότερες χώρες του κόσμου δεν υπάρχουν περιθώρια για πολυτέλειες όπως τα ανέμελα παιδικά χρόνια. Στην πλειονότητα του πλανήτη οι συνθήκες οδηγούν τα παιδιά στην κακοπληρωμένη δουλεία από τα δέκα τους χρόνια, ενώ το οργανωμένο έγκλημα θεωρείται μια σχεδόν αποδεκτή δραστηριότητα που φέρνει ικανοποιητικό εισόδημα και συμβάλλει στην εκκαθάριση ενός μέρους των πάμπτωχων, των απροσάρμοστων και των ανήμπορων. Αυτή την πραγματικότητα έρχεται να μας θυμίσει, και ως έναν βαθμό να μας αναλύσει, η Βραζιλιάνα Πατρίσια Μέλο με το μυθιστόρημά της Κόλαση στις φαβέλες του Ρίο ντε Τζανέιρο.

Οι φαβέλες είναι πια ένα γνώριμο τοπίο για όλους μας· μας τις έχουν μάθει διαφημίσεις αναψυκτικών, πλάνα από την προετοιμασία του περιβόητου βραζιλιάνικου Καρναβαλιού και άπειρα ντοκυμαντέρ που έχουν σκοπό να μας ευαισθητοποιήσουν. Είναι άθλιες φτωχογειτονιές με αδέσποτα παιδιά και σκυλιά, χωμάτινους δρόμους και σπίτια χτισμένα με υλικά από σκουπιδότοπους. Τα δε τελευταία χρόνια, χάρη σε ταινίες όπως «H Πόλη του Θεού», έχουμε εξοικειωθεί και με άλλες εικόνες: στο μυαλό μας οι φαβέλες συνδυάζονται με ανήλικους συμμορίτες που διακινούν τεράστιες ποσότητες ναρκωτικών και κραδαίνουν πολυβόλα, με διεφθαρμένους αστυνομικούς και με καθημερινές αιματοχυσίες. Στις φαβέλες, ωστόσο, το οργανωμένο έγκλημα δεν διέπεται από ορθολογισμό και κυνισμό δυτικού ή ασιατικού τύπου. Οι διαδικασίες διαδοχής είναι άτυπες και υπάρχει χώρος για νεανικές φιλίες. Οι εγκληματικές ενέργειες γίνονται συχνά για ανόητους λόγους όπως η επίδειξη ανδρισμού και χαρακτηρίζονται από ένα ράθυμο και κουτοπόνηρο βραζιλιάνικο στυλ. Φυσικά η παροιμιώδης ανοργανωσιά και η απόλυτη έλλειψη σοβαρότητας αυτών των συμμοριών δεν οφείλονται μόνο στον αναλφαβητισμό, στην απειθαρχία και στον ευέξαπτο, αισθησιακό χαρακτήρα των μιγάδων· εξηγούνται πολύ περισσότερο από τη νεαρή ηλικία των γκάνγκστερ. Ο Ρεϊζίνιο, π.χ., ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου, αρχίζει την καριέρα του ως τσιλιαδόρου σε ηλικία 11 ετών, φθάνει στην κορυφή της συμμορίας στα 17 του και οδηγείται προς έναν βέβαιο θάνατο λίγο προτού κλείσει τα 20 του χρόνια.



Αρχων των γκάνγκστερ



Οι λόγοι που τον κάνουν να εγκαταλείψει το σχολείο και να ενταχθεί στην υπηρεσία των οπλοφόρων είναι πολλοί. H μητέρα του είναι υπηρέτρια σε ένα μεγαλοαστικό σπίτι και τον δέρνει αλύπητα για να ξεσπάσει. H αδελφή του είναι μια ανόητη που καταναλώνει τηλεοπτικές σαπουνόπερες και ρέπει σε ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Ο πατέρας του είναι ένας αλκοολικός ζητιάνος που διανυκτερεύει στους σκουπιδότοπους. Αντίθετα, ο Μιλτάρας, ο νεαρός άρχων των γκάνγκστερ, δείχνει νικητής της ζωής. Συνοδεύεται από ακολούθους που τον υπακούουν τυφλά. Μιλάει συνεχώς για τον εαυτό του. Πυροβολεί τους πονηρούς και ανυπάκουους. Εξευτελίζει διαρκώς τη συνήθως συνεργάσιμη αστυνομία. Ντύνεται με αμερικανικά ρούχα πρώτης διαλογής. Εχει στην κατοχή του ηλεκτρονικό υπολογιστή, μεγάλη συλλογή δίσκων φανκ και χάουζ και το ομορφότερο κορίτσι της γειτονιάς. Είναι και φιλάνθρωπος: όποτε παραστεί σοβαρή ανάγκη, πληρώνει τα ενοίκια και αγοράζει τα φάρμακα των αναξιοπαθούντων. Εχει πετύχει να θεωρείται ηγεμονική φυσιογνωμία μόνο χάρη στο θράσος του και όχι στο μυαλό του.

Ο Ρεϊζίνιο (δηλαδή, μικρός βασιλιάς) ξέρει ότι διαθέτει πολύ περισσότερα προσόντα για να ανέλθει στην εγκληματική ιεραρχία, αλλά σε πρώτη φάση είναι πολύ πιτσιρίκος και έχει ένα ακόμη σοβαρό μειονέκτημα: είναι εθισμένος στο κρακ. Οταν τελικά κατορθώνει να κόψει τα ναρκωτικά, η ζωή του θα αναβαθμιστεί. Χάρη στην ευφυΐα του, στην τόλμη του και στις σωστές επιλογές συνεργατών θα φθάσει να γίνει το μεγάλο αφεντικό της γειτονιάς του. Τότε όμως θα αρχίσει η κάθοδος. Στις φαβέλες οι άνθρωποι ρέπουν στην προδοσία και πολύ σύντομα ο Ρεϊζίνιο θα νιώσει τον κλοιό γύρω του να σφίγγει και θα αναγκαστεί να δολοφονήσει φίλους και πολύτιμους συμμάχους. Οι χειρισμοί του θα τον οδηγήσουν στη φυλάκιση, στην απόδραση και στην επιστροφή του σε μια φαβέλα που είναι πια πλημμυρισμένη εχθρούς.



Διακριτές φωνές



Αυτός ο τραγικός και τόσο ενδεικτικός βίος θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για ένα δακρύβρεχτο μυθιστόρημα. Ωστόσο περιγράφεται από την Πατρίσια Μέλο με ελάχιστα μελοδραματικά ολισθήματα. Γενικότερα έχει συγκεντρώσει το υλικό της με προσοχή και το έχει χειριστεί χωρίς αφέλεια. Γνωρίζει πώς γίνεται η νόθευση των ναρκωτικών, είναι πληροφορημένη σχετικά με τα όπλα που χρησιμοποιούν οι νεαροί συμμορίτες, έχει συλλέξει αρκετά στοιχεία για τη διάρθρωση του οργανωμένου εγκλήματος στη Νότια Αμερική και, πάνω απ' όλα, έχει πετύχει να δωρίσει στα δεκάδες πρόσωπα του μυθιστορήματος διακριτές φωνές και σκέψεις. Από την άλλη πλευρά, έχει τη στοιχειώδη εξυπνάδα να αντιμετωπίζει τη φονική εγκληματικότητα που συνδέεται με το εμπόριο ναρκωτικών ως μια φυσιολογική απόρροια της παγκόσμιας απαγορευτικής πολιτικής· διά μέσου των ηρώων δηλώνει απερίφραστα ότι το οργανωμένο έγκλημα είναι μια καθαρόαιμη επιχειρηματική δραστηριότητα που ενθαρρύνεται από ποικίλους εξουσιαστικούς μηχανισμούς, ειδικά σε τριτοκοσμικά κράτη ανομίας και διαφθοράς όπως είναι η Βραζιλία.

Τα προβλήματα του μυθιστορήματος βρίσκονται αλλού: οι περισσότερες σκηνές του φέρνουν στον νου πασίγνωστα κινηματογραφικά προϊόντα σχετικά με τη Βραζιλία και το γεγονός αυτό σχεδόν τις ακυρώνει. Επιπλέον όλοι οι ήρωες είναι εγκλωβισμένοι σε ασφυκτικά ρεαλιστικά πλαίσια και δεν έχουν καμία δυνατότητα να υπερβούν μια κολασμένη πραγματικότητα που οδηγεί πάντοτε σε αφύσικο θάνατο. Το βιβλίο τελικά δεν χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη χάρη και ευρηματικότητα, προκαλεί άφθονα συγκαταβατικά βογκητά και δεν δημιουργεί απογειωτικά συναισθήματα.



Μιχάλης Μιχαηλίδης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 15-06-2003