Γνώμαι μονόστιχοι

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κόπτονται όλοι για την αρχαία παιδεία στον τόπο μας, αλλά οι πραγματικές εκδόσεις κλασικών σπανίζουν περισσότερο κι απ' τα παραδείσια πουλιά. Και δεν εννοούμε, βέβαια, τις σκαρωμένες στα γρήγορα μεταφράσεις με κείμενα ανατυπωμένα απ' τις γνωστές ευρωπαϊκές σειρές της Οξφόρδης ή της Λιψίας... Φυσικό, αφού η φιλολογική επιμέλεια κι ο σχολιασμός ενός έργου της αρχαίας Γραμματείας απαιτούν βαθιά γνώση, πολύχρονη μελέτη και μόχθο, που δεν μπορεί ούτε στοιχειωδώς ν' αποζημιωθεί με τις αμοιβές που 'χουν κατά νου οι συνήθεις επιχειρηματίες εκδότες. Ως εκ τούτου επαφιέμεθα κι εδώ στον -υπερφορτωμένο, είν' αλήθεια, απ' την πατρογονική κληρονομιά-, πατριωτισμό των Ελλήνων φιλολόγων!

Φωτεινή εξαίρεση αποτελεί η νέα έκδοση των Μενανδρείων «Γνωμών», ενός ανθολογίου με μονόστιχα αποφθέγματα, που παρουσιάζεται εφοδιασμένο με άρτια Εισαγωγή και διεξοδικό υπομνηματισμό, για πρώτη φορά στη διεθνή βιβλιογραφία.

Ποιος ο Μένανδρος, πότε συγκροτήθηκε το ανθολόγιο και σε τι χρησίμευε είναι τα κυριότερα ερωτήματα που πρέπει να αντιμετωπίσει η κριτική, προτού καταπιαστεί με την επεξεργασία καθαυτό του κειμένου. Ασφαλώς οι 866 «γνώμες» δεν είν' όλες του γνωστού κωμικού -ούτε οι 66 καλά καλά από δαύτες! Οι υπόλοιπες προέρχονται από άλλους δραματικούς συγγραφείς, μα έχουν παρεισφρήσει κι από Αισώπειους βίους διάφορα παραινετικά, κι από ισοκρατικούς Λόγους συμβουλές, ώς και ηθικοπλαστικές επιταγές απ' τα ειλητάρια που κρατούν οι άγιοι της βυζαντινής εικονογραφίας -όλα φύρδην μίγδην. Παρόμοιες συλλογές άρχισαν να φτιάχνονται ήδη από την Ελληνιστική εποχή, όταν το ελληνικό πνεύμα έλαβε συνείδηση των ποιοτήτων και της ανωτερότητάς του έναντι των «άλλων», και τις αντέγραφαν συνεχώς, για περισσότερα από χίλια χρόνια, ως βασικά σχολικά εγχειρίδια και μαζί υποδείγματα καλλιγραφίας, για τους αρχαίους, βυζαντινούς ή μεταβυζαντινούς μαθητές, σε διδασκαλεία, μοναστήρια, σχολεία, όπου κάθε δάσκαλος ή ηγούμενος πρόσθετε κι άλλα, δικά του αποφθέγματα, ξεσηκωμένα απ' τα διαβάσματά του, ή διόρθωνε ό,τι δεν καταλάβαινε ή εξαπλούστευε σπάνιους γραμματικούς τύπους, για να 'ναι πιο εύληπτοι απ' το ακροατήριό του. Ετσι η συλλογή μεταβαλλόταν με το πέρασμα των αιώνων, κρατώντας τον τίτλο της μόνο, κουτσουρευόταν κατά τις περιστάσεις ή φούσκωνε, άλλαζε το κριτήριο ταξινόμησης και από αλφαβητική γινόταν θεματική -μα πάντα κρατούσε έναν κοινό πυρήνα, που αποτελούσε και το βασικό κορμό της διδακτέας ύλης για τη μύηση στη γλώσσα των προγόνων...

Πρώτη μνεία «γνωμολογίου» υπό το όνομα του Μενάνδρου εμφανίζεται σε πάπυρο του 2ου/3ου μεταχριστιανικού αιώνα, αλλά θα 'ταν λάθος να πιστέψουμε πως το περιεχόμενό του ταυτιζόταν κιόλας με το σωζόμενο συμπίλημα. Το δε όνομα του Μενάνδρου πιθανότατα θα μπήκε για να προσδώσει κύρος στη συλλογή, συναρτώντας την άμεσα προς τον «ανθρωπινότερο» κωμικό της Νέας κωμωδίας, με τη μέγιστη απήχηση στο ευρύ κοινό της ύστερης Αρχαιότητας.

Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο για τον εκδότη επιμελητή, καθώς το corpus των 866 μονόστιχων δεν βρίσκεται πλήρες σε κανένα χειρόγραφο, αλλά έχει προκύψει από τη σύνθεση πολλών (ελλιπέστερων ή πληρέστερων) κωδίκων του μενάνδρειου Γνωμολογίου.

Μέσα σ' αυτόν τον κυκεώνα χιλιοτριμμένων απ' τα χρόνια κι απ' τα χέρια που τις αντέγραψαν κι απ' τα στόματα που τις αποστήθισαν φράσεων, ο φιλόλογος οφείλει να παλέψει για να τις αποκαταστήσει στην πρώτη μορφή τους, να τις ερμηνεύσει, διακρίνοντας το αληθινό νόημα όταν τα συμφραζόμενα έχουν πια χαθεί, λόγω της απαραίτητης παροιμιακής λακωνικότητας, να εντοπίσει την προέλευση κάθε ρητού, ή του πυρήνα του έστω, και να καταδείξει τις νοηματικές αλλοιώσεις που τυχόν υπέστησαν με τα χρόνια, καθώς ενίοτε καταλήγουν να εκφράζουν ακόμα και το αντίθετο από το αρχικό τους νόημα.

Ο Β. Λιαπής δεν εφείσθηκε κόπου κι εφοδίασε τις 65 εν όλω σελίδες κειμένου με 250 σελίδες ερμηνευτικών σχολίων, έχοντας πλήρη εποπτεία της σύγχρονης σχετικής βιβλιογραφίας και παράλληλα φροντίζοντας κάθε παρατιθέμενο αρχαίο χωρίο να συνοδεύεται από μετάφραση, ώστε κι ο μη εντριβής αναγνώστης να διευκολύνεται στη μελέτη του. Το θεματικό Ευρετήριο κι ο αναλυτικός Πίνακας πηγών καθιστούν το βιβλίο πιο εύχρηστο και γι' αυτόν που θα 'θελε κι επιλεκτικά να το συμβουλευθεί, είτε για να ερανιστεί κατά θέμα γνωμικά ή για να ελέγξει ποιανών συγγραφέων οι στίχοι πολιτογραφήθηκαν στον κοινό καθημερινό λόγο.

Αδύνατό του σημείο: η μετάφραση των μονόστιχων, όπου ενώ θα περίμενε κανείς, ύστερα από τόση μελέτη, να 'χε δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον αποφθεγματικό τους χαρακτήρα και στην έντονα ρυθμική εκφορά τους, και να γινόταν προσπάθεια αντίστοιχης απόδοχης στα νέα ελληνικά, η ομορφιά θυσιάστηκε στο βωμό μιας άκαμπτης πιστότητας. Η γλώσσα του παραμένει αγκυλωμένη και πεζολογεί με δασκαλίστικες περιφράσεις - επεξηγήσεις, που σκοτώνουν την ποιητικότητα, θηρεύοντας μια ιδεατή σαφήνεια -μολονότι και ποια παροιμία δεν ενέχει μια κάποια ασάφεια για όποιον την πρωτακούει, χωρίς διόλου να χάνει γι' αυτό την αξία της; Κι όταν σε πέντε ή έξι αρχαίες λέξεις αντιστοιχούν 10, 12 ή και 14 νεοελληνικές (αρ. 336, 340, 347, 355, 370, 416, 440, 549, 596, 600, 640, 786, 793, 817, 849 κ.ά.), μήπως τα δέντρα της φροντιστηριακής πρακτικής κρύβουν το δάσος του αρχαίου γνωμικού λόγου;

Εξαιρετική εντύπωση προκαλεί η απουσία τυπογραφικών λαθών και το πλήρες πολυτονικό με τις βαρείες (όχι στη «light» εκδοχή του, μόνο με οξείες!), σήμα κατατεθέν πια όσων εκδόσεων έχουν κάποια αξίωση στο χώρο τους, ενώ η άκρως επιμελημένη μορφή και τυπογραφική διάταξη πείθει αμέσως πως πρόκειται για βιβλίο που σέβεται τον αναγνώστη και βγαίνει από τα χέρια ανθρώπων που ξέρουν τη δουλειά τους και μόχθησαν. Μακάρι να υπάρξει συνέχεια στην προσεγμένη αυτή σειρά!



ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/03/2003