Μία αρκετά αξιοπρεπής ήττα

Η Ιρλανδή (1919-1999) του παράξενου των σχέσεων, που οδηγούνται στο τέλος τους διαστρεβλώνοντας την υποσχόμενη επιτυχία, επανέρχεται στην ελληνική βιβλιογραφία, χάριν της επιμονής και της εμμονής της εκδότριας Ιωάννας Χατζηνικολή. Ο κραδασμός της ύπαρξης και το ενεκπλήρωτο ως στοίχημα που ακυρώνεται πριν πέσουν οι κύβοι επί της τραπέζης, τονίζει και αποτονίζει αυτό το μυθιστόρημά της. «Η Μόργκαν είχε αγαπήσει τον Τζούλιους με όλο της το είναι και στο πρώτο ξάφνιασμα αυτής της αγάπης ανακάλυψε ότι ήταν ανήμπορη να δυσπιστήσει στην αγάπη του. Τέτοια ήταν η φυσιολογική ψευδαίσθηση ενός ερωτευμένου ατόμου». Κυνικός και διανοούμενος, συγκρατημένος μπροστά στο πάθος χωρίς φραγμό, επιλέγει να γίνει ένας προδότης του έρωτα, γιατί όσο τον προδίδει, χρεώνεται την αφαίρεση της γεωμετρίας που περικλείει το ζωντανό χωρίς να το αποκλείει, αλλά ξεκλειδώνοντας το καταστρέφει. Ο μακιαβελικός Τζούλιους είναι ο άνθρωπος της απόστασης, ο κτίζων, ο καταστρέφων το οικοδόμημα της δερματικής επαφής, υπέρ του ανέπαφου της επιβίωσης του μνημείου.







Τζόυλιους Κινγκ!"

"Προφέρεις το όνομά του με ιερή προσήλωση..."

"Μιλάω με προσοχή, όταν αναφέρομαι σ' αυτόν".

"Δεν είναι και κανένας άγιος".

"Δεν είναι σίγουρα ένας άγιος. Κι όμως..."

Σ' αυτήν την σκοτεινή κωμωδία της παραπλάνησης, η Άιρις Μέρντοχ αναθέτει σ' ένα κυνικό διανοούμενο, τον Τζούλιους Κίνγκ, να επιδείξει πόσο εύκολα μπορεί να διεισδύσει η προδοσία και στις πιο αληθινές σχέσεις.

Ο μακιαβελικός Τζούλιους παίζει με γεωμετρική ακρίβεια τα σχοινιά του τινάζοντας στον αέρα ευτυχισμένους γάμους, δεσμούς αίματος, τρυφερές φιλίες. Επειδή οι άνθρωποι έχουμε την τάση να προτιμούμε μια ίντριγκα, από μια ανοιχτή και τίμια αντιμετώπιση της πραγματικότητας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Φυσικά το μυθιστόρημα αυτό της σημαντικής Αγγλίδας φιλοσόφου, δοκιμιογράφου και πεζογράφου Αϊρις Μέρντοχ (1919-1999) δεν είναι δυνατόν να περιορίσει τη σημειολογία του στην περιγραφική φράση «θεολογικός μύθος», να περικλείσει το εμβαδόν του στο συγκεκριμένο χαρακτηρισμό με τον οποίο το αντιμετώπισε μέρος της κριτικής όταν πρωτοκυκλοφόρησε το 1970.

Βέβαια η άποψη των φιλολόγων, εάν συνδυασθεί με τις δηλώσεις της Μέρντοχ για τις ιδέες της, εκείνη την εποχή πάνω-κάτω, ενισχύεται τα μάλα. Ομως το βιβλίο αυτό με την πληθωρική δομή και τις νοηματικές του διαθλάσεις δεν συνιστά απλώς μια χριστιανικού ή έστω πλατωνικού τύπου αλληγορία. Ειδικά αυτό το στοιχείο λειτουργεί βασικά, οπωσδήποτε, αλλά το κείμενο γίνεται επίσης φορέας ποικίλων τροπισμών για να αρθρωθεί ο συνολικός λόγος.

Η «Ηττα...» ίσως να μην είναι το πιο αντιπροσωπευτικό πεζό της παραγωγικής αυτής διανοούμενης, η οποία μεταπολεμικά εντυπωσίασε τη βρετανική και ευρύτερη σκέψη. Ομως μεταφέρει, εν πολλοίς, όχι μόνο τους γνωστους αφηγηματικούς αρπισμούς τής Μέρντοχ ή βασικά διανοητικά μοτίβα της, αλλά και εκφράζει ευρύτερα την οιονεί πίστη τής δημιουργού του στη λογοτεχνική ελευθερία της έκφρασης.

Πρώτα απ' όλα να διευκρινισθεί ότι η προσωπικότητα αυτή μέσα από τις μυθοπλασίες της έβρισκε την ευκαιρία να διαχυθεί προς διάφορες σημασίες, προκαλώντας αμηχανία σε όσους (με ερμηνευτικό τρόπο) είχαν σπεύσει να εγκιβωτίσουν τον κόσμο της σε συγκεκριμένες φιλοσοφικές, κυρίως, ιδέες.

Μέσα από τα εκτενή, πολλές φορές σχοινοτενή είναι αλήθεια, μυθιστορήματά της η δυναμική και ανήσυχη σωματικά και πνευματικά Αϊρις, όπως σκέτα την αποκαλούσαν οι πανεπιστημιακοί και μη κύκλοι (στη ζωή της στηρίχτηκε και η ομώνυμη ταινία πριν από τρία χρόνια), συστηνόταν και ως κάτι διαφορετικό από αυτό που γνώριζαν οι θαυμαστές των δοκιμίων της.

Μπορεί ο άνθρωπος που γνώρισε τον Σαρτρ στους Αγγλους μεταπολεμικά να υπήρξε την ίδια περίοδο κατά κάποιον τρόπο οπαδός του αιρετικού τολστοϊκού ή ντοστογιεφσκικού χριστιανισμού, της Καβάλ, της σκέψης του Πλάτωνα και πολλών πνευματικών περιοχών ακόμα, όμως αυτές οι προτιμήσεις δεν εμπόδισαν τα πεζά της να χτίσουν έναν ανεξάρτητο και, ευτυχώς, αδιαπέραστο ποιητικό κόσμο.

Αλλά και σε αυτόν τον τελευταίο ακόμα οι θεωρητικοί κάνοντας ...βουτιά με τις ερμηνείες τους πίστεψαν ότι θα αποσφραγίσουν τα μυστικά του. Οπότε έχουμε πλέον μπροστά μας ποικίλες προσεγγίσεις, οι οποίες απλώς μας βοηθούν να κάνουμε τις δικές μας επιλογές.

Καθένας αναγνώστης ξεχωριστά, προσπερνώντας τα προφανή στοιχεία του φιλοσοφικού στοχασμού της Μέρντοχ αλλά και των εξωτερικών λογοτεχνικών επιρροών της συγγραφέα, μπορεί να αφεθεί στα αβέβαια συναισθήματα μιας γραφής πρόσφορης σε εκπλήξεις. Να συγκατατεθεί στις πολύσημες χειρονομίες μιας προσωπικότητας διαθέσιμης να υπάρξει πέρα από θεωρίες, κρατημένης γερά από επινοημένους χαρακτήρες της μυθοπλασίας (που δεν είναι απλά οχήματα ιδεών), στραμμένης προς την προσωπική της... νεφέλη.

Ρητά η Μέρντοχ δήλωνε την πίστη της στο... άπιστο και άπιαστο της «περίπλοκης ζωής» και στην επίσης ρευστή φύση της «διφορούμενης και παιγνιώδους Τέχνης». Οπως αφήνει να εννοηθεί ο Στάινερ σε ένα βαρυσήμαντο δοκίμιό του για το συνολικό έργο της Μέρντοχ, αυτό πρέπει να το αντιμετωπίσουμε κάπως ελεύθερα, λαμβάνοντας υπόψη, φυσικά, όχι μόνον την ευρεία γκάμα των φιλοσοφικών της εκκινήσεων (από τον Χάιντεγκερ μέχρι την Καβάλα), αλλά και την αδέσμευτη στάση της απέναντι στη ζωή και την Τέχνη.

Ετσι, ο περίφημος στοχαστής προστρέχει προς επίρρωσιν των απόψεών του στα ίδια τα λόγια της Μέρντοχ. Σ' αυτά περιγράφεται, λίγο ώς πολύ, η δυσχερής ανθρώπινη συνθήκη τού να είναι υποχρεωμένος κανείς να ζει ταυτόχρονα σε συνθήκες αμφίσημες: ευτυχίας, γιατί υπάρχει η αγάπη και δυστυχίας μαζί, γιατί πρέπει να αποφασίζουμε εμείς για τα αισθήματά μας, σε όρους σχετικής απροσδιοριστίας.

Στο βαθμό που όλα τα προηγούμεαν ανιχνεύονται στα πεζά της Μέρντοχ μπορούμε κι εμείς να μπούμε στον πειρασμό να μιμηθούμε τους μελετητές της και να διαβάσουμε σε πρώτο βαθμό, οπωσδήποτε, την «Ηττα...» μέσα από τα λόγια της δημιουργού του. Να δούμε το βιβλίο ως έναν ακόμα καθρέφτη των αντιφατικών εμμονών της Μέρντοχ, όπου στο εσωτερικό του εικονίζεται η σύγκρουση σώματος και ηθικών αρχών, ηδονής και πραγματικότητας, ανθρώπινης αδυναμίας και εξουσίας του Αλλου, πίστης στην αγάπη αλλά και αμφιβολίας γι' αυτήν.

Οι ήρωες του βιβλίου, μεσοαστοί Βρετανοί, προσπαθούν να συγκρατηθούν στην επιφάνεια με αγωνία, την οποία ανακουφίζει, ώς ένα σημείο, ο συντονισμός με την αναπνοή του διπλανού. Γύρω από ένα ζευγάρι μεσήλικων πανεπιστημιακών, του Ρούπερτ και της Χίλντα Φόστερ, κινείται μια ποικιλία χαρακτήρων, στενοί συγγενείς κυρίως, «θύματα» αισθημάτων, οι οποίοι προσπαθούν να ισορροπήσουν μέσα σε έναν θυμικό κυκεώνα. Ομοφυλοφιλικός και ετεροφυλικός έρωτας δίνουν ισότιμα τις ίδιες εξετάσεις και βαθμολογούνται αμερόληπτα. Η Μέρντοχ δεν διστάζει σε άλλες πιο συντηρητικές εποχές να διαδηλώσει την πίστη της στον ελεύθερο έρωτα, ο οποίος γίνεται κεντρική πυξίδα προσανατολισμού. Χωρίς, όμως, να παραβλέπεται μια αόρατη δέσμευση «αρχών» που αναχαιτίζει την ορμή προς έναν θάνατο ηθικό περισσότερο παρά υλικό.

Η Ηλιάνα Μέρμηγκα μετέφερε με «υψηλή πιστότητα» το σφυγμό αυτού του «ηθικού» κειμένου που, εκτός των άλλων, στο βάθος του διακρίνεις την κυκλοφορία θερμών ρευμάτων συμπάθειας για την ανθρώπινη ατέλεια.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/07/2004