Υπαρξιστές και μυστικιστές

Ο εκτενής τόμος που περιλαμβάνει τα φιλοσοφικά κείμενα της διακεκριμένης βρετανίδας μυθιστοριογράφου και την καταξιώνει συγχρόνως ως μια διορατική αλλά και οξυδερκή φιλόσοφο με βαθιά ανθρωπιστικές αξίες ανοίγει με δύο κατατοπιστικούς προλόγους, ο ένας από τον μεγάλο διανοητή Τζορτζ Στάινερ και ο άλλος από τον βρετανό εκδότη του βιβλίου Πίτερ Κονράντι.



Η Ντέιμ Αϊρις Μέρντοκ είναι γνωστή στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό από τα σημαντικά μυθιστορήματά της «Θάλασσα, θάλασσα», «Ο μαύρος πρίγκιπας», «Μέσα στο δίχτυ», «Ο πράσινος ιππότης», «Το δίλημμα του Τζάκσον» και «Ένα κομμένο κεφάλι» που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Χατζηνικολή.


Το βιβλίο αποτελείται από επτά μέρη, στα οποία επιμερίζεται η φιλοσοφική της σκέψη, διαγράφοντας και τη συγγραφική της διαδρομή, όπου εξηγείται ποιες αιτίες την έκαναν να αποδεχθεί κάποιες ιδέες και γιατί στη συνέχεια τις απέρριψε ή τις διαμόρφωσε σύμφωνα με την προσωπική της διαίσθηση και εμπειρία. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει, εκτός από τους δύο προλόγους, και ένα από τα πιο σημαντικά δοκίμια του τόμου με τίτλο Λογοτεχνία και φιλοσοφία: μια συζήτηση με τον Μπράιαν Μαγκί. Στο δοκίμιο αυτό η Μέρντοκ διατυπώνει τις απόψεις της για το πώς βλέπει τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία που, ενώ δεν συνδέονται αναγωγικά, εν τούτοις υπάρχουν ανάμεσά τους άλλοι δεσμοί που φωτίζουν την εξάρτησή τους, αφού η φιλοσοφία πολλές φορές αναζητεί το αντικείμενό της σε λογοτεχνικά κείμενα και αντιστρόφως. Και ο Τζορτζ Στάινερ επισημαίνει ότι «η φιλοσοφία και η λογοτεχνία στο έργο της Μέρντοκ είναι αδιαχώριστες». Το δεύτερο μέρος τιτλοφορείται Νοσταλγία για το ατομικό και περιλαμβάνει τα δοκίμια Σκέψη και γλώσσα, Νοσταλγία για το ατομικό, Μεταφυσική και ηθική και Θεώρηση και επιλογή στην ηθική. Το τρίτο μέρος με τίτλο Συνάντηση με τον υπαρξισμό («Encountering Existentialism») περιλαμβάνει τα δοκίμια Ο μυθιστοριογράφος ως μεταφυσικός, Ο υπαρξιστής ήρωας, Ντε Μποβουάρ: Η ηθική της αμφισημίας κ.ά. Το τέταρτο μέρος τιτλοφορείται Η ανάγκη για την ύπαρξη θεωρίας και περιλαμβάνει τα κείμενα Αποδεχόμενοι το κενό, Ο Τ. Σ. Έλιοτ ως ηθικολόγος κ.ά. Το πέμπτο μέρος με τίτλο Προς έναν πρακτικό μυστικισμό 1959-78 περιλαμβάνει τα κείμενα Το ύψιστο και το καλό, Υπαρξιστές και μυστικιστές, Η σωτηρία μέσω του λόγου και Η τέχνη είναι η μίμηση της φύσης. Στο έκτο μέρος η Μέρντοκ απαντά στο ερώτημα «Μπορεί να βοηθήσει η λογοτεχνία;» και, τέλος, στο έβδομο, Ξαναδιαβάζοντας τον Πλάτωνα, μας δίνει τα σημαντικά φιλοσοφικά της δοκίμια Η ιδέα της τελειότητας, Περί Θεού και Καλού, Η κυριαρχία του Καλού πάνω σε άλλες έννοιες, Τέχνη και Έρως: Ένας διάλογος για την τέχνη και Περί Θεών: Ένας διάλογος με τη θρησκεία.


Τα χρόνια της γερμανικής κατοχής βρήκαν τη συγγραφέα φοιτήτρια της Φιλοσοφίας στην Οξφόρδη. Είχε κιόλας μελετήσει τους «Μεγάλους», όπως ονόμαζε τους αρχαίους έλληνες κλασικούς, και συνεχίζοντας τις φιλοσοφικές σπουδές της στο Κέιμπριτζ εντυπωσιάστηκε από τον υπαρξισμό του Σαρτρ και δημοσίευσε το πρώτο της βιβλίο που αφορούσε το έργο του. Την περίοδο 1944-46 εργάστηκε ως διοικητικό στέλεχος στην Ένωση Αποκατάστασης και Ανθρωπιστικής Βοήθειας των Ηνωμένων Εθνών και έγινε μάρτυρας μιας «καθολικής κατάρρευσης της ανθρώπινης κοινωνίας» βοηθώντας πρόσφυγες και επιζήσαντες από τα στρατόπεδα να βρουν τρόφιμα και κουβέρτες.


Στο δοκίμιό της Περί Θεού και Καλού αναρωτιέται «τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να συμπεριφέρεται ανιδιοτελώς σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Τι είναι κακό και τι καλό σε έναν μετα-χριστιανικό κόσμο. Και πώς καταφέρνουν οι νέοι φανατικοί να οδηγούν τους πολιτισμούς τους στην παραφροσύνη». Στην έννοια του «Καλού» δίνει μια υπερβατική ερμηνεία και τη θέτει ως βάση στην περαιτέρω σχέση του «Καλού» με τη θρησκεία και τον Θεό, διευκρινίζοντας ότι σε εποχές α-θεολογικές όπως είναι η δική μας «δεν υπάρχει ανάγκη για καμία επίσημη πίστη», καίτοι η ίδια, όπως αναφέρει ο Στάινερ, «έτρεφε έναν βαθύ, ευγενικό σεβασμό για όσους πίστευαν». Εκείνο που την ενδιέφερε ήταν να βρει τους φιλοσοφικούς δρόμους που διανοίγει η τέχνη προς το «Καλό» και προς την ηθική της αγάπης για τον άνθρωπο.


Όταν η Μέρντοκ δημοσίευσε το 1953 το βιβλίο της Σαρτρ: ο ρομαντικός ορθολογιστής θεωρήθηκε η πρώτη αγγλίδα φιλόσοφος που τον πήρε στα σοβαρά. Σήμερα οι μελετητές της πιστεύουν πως την ώθησε σε αυτό η βαθιά απογοήτευσή της για την αγγλοσαξονική φιλοσοφία που, κατά τη γνώμη της, είχε εγκαταλείψει τη γόνιμη συζήτηση γύρω από τη «συνείδηση» και την «ηθική αξία». Πίστεψε πως ο υπαρξισμός υποσχόταν «να βρει θέση και για τα δύο», υπόσχεση που αποδείχθηκε φρούδα. «Ο γαλλικός υπαρξισμός προσφέρει μια ανεδαφική εναλλακτική λύση» θα πει αργότερα στρεφόμενη προς τον μυστικισμό. «Ο μυστικισμός είναι μια πανταχού παρούσα ηθική ιδέα που προεκτείνει επ' άπειρον τη συνηθισμένη ηθική προς την κατεύθυνση του τέλειου Καλού» γράφει στο δοκίμιό της Προς έναν πρακτικό μυστικισμό.


Καίτοι η Μέρντοκ είχε μελετήσει τον Πλάτωνα από τα φοιτητικά της χρόνια, τον είδε κάτω από νέο φως, όπως επισημαίνει η ίδια, διαβάζοντας Σιμόν Βέιλ. Θεώρησε πως ο Πλάτωνας που είχε μάθει ήταν παρεξηγημένος και τον προσέγγισε από άλλη οπτική, τον θεώρησε περισσότερο σύγχρονο. Στο δοκίμιό της Ξαναδιαβάζοντας τον Πλάτωνα επιχειρεί να αναθεωρήσει τις ως τότε φιλοσοφικές ιδέες της για τον υπαρξισμό αποδεχόμενη ολοένα και περισσότερο τη μυστικιστική αντίληψη σε συνδυασμό με την ηθική έννοια. Στο τέταρτο μέρος, Η ανάγκη της θεωρίας, εξηγεί πώς οδηγήθηκε στη Σιμόν Βέιλ από τη δυσαρέσκειά της για την υπάρχουσα ηθική φιλοσοφία. «Αυτό που διακυβεύεται σε ολόκληρο το έργο της είναι ο ορισμός του Καλού με σκοπό να ζήσουμε τη ζωή μας κάτω από το φως του» γράφει ο Τζορτζ Στάινερ και αυτό από μόνο του αποτελεί μια πνοή ευδοκίας στις ημέρες μας.

Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 04-03-2001