Η υφαρπαγή των μορφών

Τα καταξιωμένα πράγματα του κόσμου, ή κι όσα ακόμα σαν τέτοια θεωρούνται, φέρνουν μαζί τους δόξα και τιμή. Κύρος απρόσβλητο τα συνοδεύει κι άθικτα στην συνείδησή μας διατηρούνται.
Όμως το θαυμασμό των «ξένων» προκαλούν, και ιδέες βέβηλες στη σκέψη τους γεννάνε. Και για δικά τους θέλουν τώρα να τα δείξουν, ίδια έργα να τα κάνουν να φανούνε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχει ένα σοφό βιβλίο που πρωτοκυκλοφόρησε το 1963. Το έγραψε ο Sir John Summerson, η αυθεντία των Αγγλων ιστορικών της αρχιτεκτονικής, και λέγεται «The classical Language Architecture». Σ' αυτό διατυπώνεται με σαφήνεια ο πολιτικός λόγος των αρχιτεκτονικών μορφών και η λειτουργία τους ως συμβόλων πολιτιστικής υπεροχής τής Δύσης απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο. Μιλώντας για τον Sebastiano Serlio, αρχιτέκτονα της Ωριμης Αναγέννησης και σύγχρονο του Michelangelo, ο Summerson υποστηρίζει (σελ. 11) πως έγραψε ένα σύνολο κειμένων που έκτοτε αποτέλεσαν τη βίβλο της Αρχιτεκτονικής για όλον τον civilized world (sic). Από την άλλη πλευρά, η διαμάχη των ιδεών, φερ' ειπείν του Ρομαντισμού προς τον κλασικισμό του Διαφωτισμού μέσα απ' όλα τα πολιτικοκοινωνικά συμπαρομαρτούντα της Γαλλικής Επανάστασης, πάλι διά των καλλιτεχνικών μορφών μπόρεσε να οπτικοποιηθεί (πρβλ. τη γυμνή γεωμετρία του «Οικήματος» που σχεδίασε ο Ledoux το 1785 για την ιδανική του πόλη ή τη Γλυπτοθήκη του Klenze στο Μόναχο, που άρχισε το 1816).

Η τέχνη λοιπόν στην υπηρεσία της πολιτικής προπαγάνδας ή ο πολιτισμός ως το τελευταίο -και πληρέστερο- στάδιο της πολιτικής δράσης; Ο καθηγητής Α.-Ι. Δ. Μεταξάς έγραψε σχετικά ένα ερεθιστικό βιβλίο με τον προκλητικό τίτλο «Η υφαρπαγή των μορφών -Από την πολιτική ομιλία του κλασικισμού» και υπηρέτησε τον προβληματισμό του με την επάρκεια ενός οξυδερκούς ιστορικού της τέχνης. Ο ίδιος, παρ' ότι πολιτικός επιστήμων, συχνά καταφεύγει στη θεωρία των μορφών ή την αισθητική για να προσεγγίσει το δίπολο τέχνη και εξουσία (Ετσι, εξάλλου, ονόμασε το σεμινάριο για μεταπτυχιακούς φοιτητές που έχει οργανώσει στο πλαίσιο των μαθημάτων του στη Νομική Σχολή Αθηνών). Θύμα της τωρινής μελέτης του η αισθητικοποίηση της εξουσίας και η «υποψία» του -πειστικότατα τεκμηριωμένη εντέλει- πως η ίδια η φύση του κλασικισμού με την ιδεολογία της υπεροχής που τη συνοδεύει, κατέτεινε, έστω και αν δεν ήταν στις προθέσεις της, στην παραγωγή «κατεξουσιαστικού λόγου». Επειδή η μέθοδος εργασίας του καθ. Μεταξά είναι κρυστάλλινη, εξίσου αβίαστα και διάφανα είναι τα διαπορήματα που προκύπτουν από τις θέσεις του. Γράφει (σελ. 26): «Κατά τον 20ό καταγράψαμε ή/και υποστήκαμε κάποια κλασικιστικά ομοιώματα ως μεγαλόστομες "πολιτικές" παρατάσεις. Κυρίως όμως οφείλουμε προσοχή επειδή απειλούμαστε από άλλες σύγχρονες -και εκσυγχρονισμένες- αισθητικοποιήσεις της εξουσίας, περίτεχνες και εξαιρετικά αδιόρατες, αλλά με επικοινωνιακές αποδόσεις, δυστυχώς όχι αμελητέες...»

Ερώτηση: Η συνεχής αναβίωση κλασικιστικών μνημών στην ευρωπαϊκή τέχνη -κυρίως στην αρχιτεκτονική- είναι συνειδητή επιλογή της εξουσίας ή μήπως εκφράζει την εμμονή σε κάποια ακαδημαϊκά στερεότυπα που αποστρέφονται τον πειραματισμό τον καινούριο και αρκούνται στην ασφάλεια μιας ούτως ή άλλως αποθεωμένης παράδοσης; Επίσης, ο νεοκλασικιστικός ρυθμός αναφερόμενος άμεσα στα «ιδανικά» πολιτεύματα της αρχαίας Αθήνας και της δημοκρατικής Ρώμης, δεν υποδηλώνει μόνο την τάξη και την «ευθείαση», αλλά και την υπεροχή ενός αξεπέραστου πολιτικού παρελθόντος (ίσως και γι' αυτό ο κακοποιημένος κλασικισμός συναντάται στην επίσημη τέχνη των φασιστικών καθεστώτων του Μεσοπολέμου. Η ρητορεία του είναι εκκωφαντική). Εδώ, στη σχέση δηλαδή κλασικισμού και ολοκληρωτισμού, βρίσκεται ο πυρήνας των ερεθιστικών συμπερασμάτων του συγγραφέα, που υπαιχνίθηκε στην αρχή. Στην αισθητικοποίηση δηλαδή της αυταρχικής εξουσίας και στους μηχανισμούς, θα συμπλήρωνα, που μετέρχεται το κράτος του ωραίου για να καταστήσει το ωραίο όχι έκφραση ή ανάγκη, αλλά νόμο, και μάλιστα αυταρχικό. Αναφέρει ο συγγραφέας (σελ. 164): «...τα αυταρχικά ή ημι-αυταρχικά καθεστώτα αλλά και άλλα, που δεν υποψιάζονται ότι δεν είναι από πολιτική άποψη τόσο «φιλελεύθερα» όσο κολακεύονται να υποστηρίζουν, προασπίζονται κάποια έργα που επιλέγουν, χαρακτηρίζοντάς τα μη απευθυνόμενα, ασκώντας έτσι έναν καλλιτεχνικό διευθυντισμό...». Τους όρους «απευθυνόμενα» και «μη απευθυνόμενα» έργα χρησιμοποιεί ο Μεταξάς κατ' αναλογίαν της ελεύθερης ζωγραφικής του Τιμάνθη, που προκαλεί τη φαντασία και τη συμμετοχή του θεατή, και της ακριβολόγου τέχνης του Απελλή, ο ασυμβίβαστος ρεαλισμός της οποίας επέβαλε στο κοινό την απόλυτη αλήθειά του. «Μη απευθυνόμενα ή απέλλεια τώρα είναι εκείνα τα έργα, κατά κανόνα πολύ γνωστά, διάσημα και διαχρονικώς καταξιωμένα, που το νόημά τους, προσιτό και άμεσα κατανοητό, δείχνει να είναι αυτό που φαίνεται, αυτό που απεικονίζεται...».

Μόνο που κάθε εποχή διαβάζει τα «διάσημα» έργα με τα δικά της εφόδια, έτσι ώστε να μην υπάρχει «τελειωμένο» ή «κλειστό» έργο, αφού ακόμη και οι Meninas του Velasquez «εφευρέθηκαν» από την αρχή, χάρη στην ανάγνωση του Foucault. (Δες «Οι Λέξεις και τα πράγματα», «Γνώση», μτφρ.: Κωστής Παπαγιώργης.)

Το καλλύνειν, λοιπόν, την εξουσία είναι ασφαλώς ένα θέμα σταθερά επίκαιρο κι ένα πρόβλημα που διερμηνεύει τόσο την ουσία του κάλλους όσο και τη χρήση του κάλλους από τα λογής πολιτικά συστήματα. Αρα ο σχετικός λόγος δεν εξαντλείται. Η «Υφαρπαγή των μορφών» θέτει με τρόπο σαφή και καλλιεπή, ως εκ τούτου, μια πληθώρα ζητημάτων, αποδεικνύοντας για μιαν ακόμη φορά πως ο λόγος για την τέχνη, έστω και μέσω της πολιτικής ομιλίας, σταθερά έχει έναρξη, χωρίς όμως ποτέ να καταλήγει. Μ' άλλα λόγια, ένα βιβλίο για την τέχνη είναι πάντα η εισαγωγή για ένα άλλο βιβλίο...



ΜΑΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ επιμελητής της Εθνικής Πινακοθήκης

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/04/2004