Αυτοσυντήρηση, πόλεμος, πολιτική

Η εποχή της νεωτερικότητας έχει προ πολλού αποβιώσει και μαζί της το σύνολο του κλασικού αστικού πολιτισμού. Εδώ και μερικές δεκαετίες ζούμε στους κόλπους της δημοκρατίας της αγοράς, δηλαδή του "χαρτοπαικτικού", μαζικού, νεοκαπιταλιστικού σύμπαντος, με όσα συνεπιφέρει ακόμα και στην υπαρξιακή σφαίρα: τη διάχυση, τη διασπορά, την "κατάργηση" του χρόνου και της μνήμης, την προτεραιότητα του χώρου ως άχρονου κουβά έτοιμου να υποδεχθεί τα πάντα και σε όλους τους συνδυασμούς, τη ναρκισσιστική πολυδιάσπαση του Εγώ, τον επαναπροσδιορισμό της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, με την υποκατάσταση της μοντερνιστικής αναζήτησης υφολογικών κοινοτομιών από την εκζήτηση των "πρωτοτυπιών" και των "προκλήσεων".

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα τελευταία χρόνια στο χώρο των φιλοσοφικών ερευνών παρατηρείται ένας επιστημολογικός μετασχηματισμός, ο οποίος συνδέεται με τη μετάβαση από την κοινωνική θεωρία στην κοινωνική οντολογία. Στο κέντρο των φιλοσοφικών ερευνών δεν τοποθετούνται πια ζητήματα συγκρότησης του νοήματος της κοινωνικής πράξης ούτε εξετάζονται προβλήματα θεμελίωσης της κοινωνικής θεωρίας. Ο επιστημολογικός προβληματισμός έχει μετατοπισθεί προς αυτό που ονομάζεται: κοινωνική οντολογία. Πρώτιστο επιστημολογικό μέλημα των φιλοσοφικών ερευνών καθίσταται ο εντοπισμός των έσχατων οντοτήτων ή στοιχείων από τα οποία συγκροτείται η κοινωνική πραγματικότητα. Η κοινωνική οντολογία στην εποχή μας έχει αντικαταστήσει τη μεταφυσική, η οποία νοείται ως η έρευνα των πρώτων αρχών ή αιτιών (Αριστοτέλης). Το ερευνητικό έργο των πρώτων αρχών και των έσχατων οντοτήτων της κοινωνικής πραγματικότητας το επωμίζεται η κοινωνική οντολογία.

Το βιβλίο του Αιμίλιου Μεταξόπουλου (καθηγητή Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) με τον τίτλο: «Αυτοσυντήρηση, πόλεμος, πολιτική» και υπότιτλο: «Οψεις του μετανεωτερικού κόσμου υπό το φως της θεωρίας τής κοσμοκατασκευής» εντάσσεται στα σύγχρονα ερευνητικά προγράμματα της κοινωνικής οντολογίας. Ο Αιμίλιος Μεταξόπουλος κατέχει με το έργο και τη σκέψη του μια σημαντική θέση στους ακαδημαϊκούς και πνευματικούς κύκλους του τόπου μας. Με το βιβλίο του αυτό συνεχίζει τη θεωρητική προβληματική των προηγούμενων βιβλίων του (Σύμβαση και Αλήθεια, Πολιτικός Σκεπτικισμός, Περιπλανήσεις και Εμμονές) και ταυτόχρονα καταπιάνεται με τα μεγάλα προβλήματα της κοινωνικής οντολογίας. Το πρόσφατο βιβλίο τού Μεταξόπουλου μπορεί να χαρακτηρισθεί το opus magnum των φιλοσοφικών ερευνών του.



Διαφορά με Κονδύλη



Το βιβλίο του Μεταξόπουλου διαιρείται σε τρία μέρη ή σε πέντε θεματικές ενότητες. Κεντρικό θεωρητικό αντικείμενό του είναι η κοινωνική πραγματικότητα χωρίς δεοντολογικές προσεγγίσεις και χωρίς κανονιστικές αναγωγές. Το επιστημολογικό ενδιαφέρον του Μεταξόπουλου ορίζεται ως η έρευνα των πρωτοδομών τού Είναι, ως η ανάλυση των πρωταρχικών κοινωνικών οντοτήτων. Ο συγγραφέας διατυπώνει μια ολοκληρωμένη θεωρία κοινωνικής οντολογίας, η οποία διαφέρει από την αντίστοιχη που επεξεργάστηκε ο Παναγιώτης Κονδύλης στα βιβλία του «Ισχύς και απόφασις» και «Das Politische und der Mensch. Grundzuge der Sozialontologie» («Το Πολιτικό και ο άνθρωπος. Βασικές αρχές της κοινωνικής οντολογίας», 1999).

Η προτεινόμενη από τον Μεταξόπουλο κοινωνική οντολογία μπορεί να εξετασθεί σε τρία επίπεδα: πρώτον, στο επιστημολογικό, όπου θα εντοπισθούν οι διαφορές από την κοινωνική ανθρωπολογία και τις επιμέρους κοινωνικές επιστήμες, δεύτερον, στο φιλοσοφικό, όπου η κοινωνική οντολογία ανασυγκροτείται ως αναλυτική θεωρία της αυτοσυντήρησης, ως σκεπτικιστική ιδέα του πολιτικού στοιχείου και ως πολιτική θεωρία της κοσμοκατασκευής και τρίτον, στο ρητορικό, όπου καταδεικνύεται η εσωτερική σχέση γλώσσας και ιδεών στην περίπτωση της σκεπτικιστικής ανακατασκευής της κοινωνικής οντολογίας.

Από επιστημολογικής απόψεως, η κοινωνική οντολογία του Μεταξόπουλου είναι αναλυτική, στο βαθμό που θέτει στο κέντρο του θεωρητικού προβληματισμού της την αναλυτική κατηγορία της αυτοσυντήρησης. Η τελευταία κατανοείται όχι μόνον ως βιολογική κατάσταση, αλλά προπάντων ως πραγματολογική συνθήκη κατασκευής και υπεράσπισης της ταυτότητας του όντος. Ο αναλυτικός χαρακτήρας της προκύπτει ακόμη από την αποδέσμευσή της από τη μεταφυσικής προελεύσεως φιλοσοφική ανθρωπολογία. Η υπερβατικότητα της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας αντικαθίσταται από τις εμπειρικές αναλύσεις, οι οποίες υπόκεινται σε θεωρητική επεξεργασία που κατοχυρώνει τον επιστημονικό χαρακτήρα της κοινωνικής οντολογίας. Σε αντίθεση προς άλλους στοχαστές, οι οποίοι παραμένουν εγκλωβισμένοι στο παραδοσιακό παράδειγμα της κλασικής μεταφυσικής, ο Μεταξόπουλος επεξεργάζεται την κοινωνική οντολογία του στο πλαίσιο της θεωρίας της κοσμοκατασκευής, σύμφωνα με την οποία η συγκρότηση του ανθρώπου ως υποκειμένου ανάγεται στην κατασκευή της κοσμοεικόνας (Weltbild). Η τελευταία συνιστά και την πραγματολογική συνθήκη, η οποία εγγυάται την αυτοσυντήρηση και την ταυτότητα του όντος.

Στο φιλοσοφικό επίπεδο η κοινωνική οντολογία του Μεταξόπουλου αποδεικνύεται ως μια εξαιρετικά ρηξικέλευθη θεωρία. Η κοινωνική πραγματικότητα κατανοείται ως ένα πεδίο δυνατοτήτων, στο οποίο πρωταγωνιστεί ο άνθρωπος ως ον που αγωνίζεται για την αναπαραγωγή του και παλεύει για την επικράτησή του σε βάρος των άλλων όντων. Ο πόλεμος είναι η φυσική κατάσταση της ανθρωπότητας. Για να εξασφαλισθεί η αυτοσυντήρηση του ανθρώπου, πράγμα που σημαίνει: για να κατοχυρωθεί η υποκειμενικότητά του και η ταυτότητά του, θα πρέπει ο άνθρωπος να επεξεργασθεί την κοσμοεικόνα του, να κατασκευάσει τον κόσμο του. Η κοσμοεικόνα είναι η ριζική πραγματολογική συνθήκη συγκροτήσεως του ανθρώπου ως υποκειμένου. Οποιος έχει διαβάσει το πρώτο βιβλίο της «Επιστήμης της Λογικής» του Hegel, αντιλαμβάνεται ότι η αναλυτική θεωρία της αυτοσυντήρησης έχει ως επιστημολογικό πρόγονό της την εγελιανή φιλοσοφία του υποκειμενικού μετασχηματισμού του όντος.

Εάν ο Κονδύλης επιμένει στα οντολογικά πρωτεία της απόφασης (Entscheidung), ο Μεταξόπουλος πριμοδοτεί τη γνωσιοθεωρητική διάσταση της αυτοσυντήρησης. Στο βαθμό που ο άνθρωπος, ως ον που παλεύει να επιβιώσει, εξασφαλίσει τη συνθήκη της αυτοσυντήρησης, έχει ταυτόχρονα κατασκευάσει και τον κόσμο μέσα στον οποίο υπάρχει. Οι άλλοι καθίστανται είτε φίλοι είτε εχθροί και κατ' αυτόν τον τρόπο το αδιαμόρφωτο προηγούμενο υπαρκτικό καθεστώς διαφοροποιείται και διαμορφώνονται οι συνθήκες για να αναπτυχθούν οι κοινωνικές σχέσεις ως πολιτικές ανταλλαγές. Ο Μεταξόπουλος αναλύει ενδελεχώς, στο πλαίσιο της θεωρίας της κοσμοκατασκευής, τη σχέση ανάμεσα στην αυτοσυντήρηση και τη σεξουαλικότητα (βλ. σελ. 175 επ.). Κατά το συγγραφέα, η σεξουαλικότητα είναι η «γυμνή ζωή» (Agamben) την οποία ο δρων δεν μπορεί να κουβαλήσει και γι' αυτόν το λόγο κατά τη διαμόρφωση της κοσμοποιητικής αποφάσεώς του την εντάσσει σε κανονιστικούς ελέγχους και δεοντολογικές ρυθμίσεις.

Θα πρέπει με έμφαση να τονισθεί ότι ο Μεταξόπουλος απορρίπτει συλλήβδην όλες εκείνες τις δοκιμές θεμελίωσης αξιών ή δημιουργίας κριτηρίων, μέσω των οποίων μπορεί να χειραγωγηθεί η ανθρώπινη ζωή. Ο άνθρωπος ως οντότητα βιώνει την αγωνία για το θάνατο και τον πόνο για τη ζωή του μόνο στο πραγματολογικό πλαίσιο της κατασκευής του κόσμου του. Στο βαθμό που μπορεί να κατασκευάσει τον κόσμο του (να γίνει υποκείμενο, να αναγνωρισθεί ως οντότητα, να οργανώσει την ταυτότητά του, να προσανατολισθεί στον κόσμο, να αναγνωρίσει τους φίλους και τους εχθρούς του κ.λπ.), μόνον τότε μπορεί να αναφωνήσει: άρα υπάρχω. Δηλαδή να κατασκευάσει το υπαρκτικό καθεστώς της ζωής και του θανάτου του.

Στο ρητορικό επίπεδο η κοινωνική οντολογία του Μεταξόπουλου αποκτά την αρτιότητά της. Το βιβλίο του Μεταξόπουλου στο σύνολό του είναι ένα λογοτεχνικό διαμάντι. Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται να εκθέτει τις ιδέες του σκεπτικισμού σε αντιπαράθεση προς τον ορθολογισμό. Αντιθέτως, καταλαμβάνεται από έναν λογοτεχνικό οίστρο, ο οποίος του επιτρέπει να αναπτύσσει τη σκεπτικιστική επιχειρηματολογία βήμα προς βήμα, με βάση δεδομένα και απτά κοινωνικά και ιστορικά παραδείγματα. Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται ένα Επίμετρο, στο οποίο με άκρως εξομολογητικό τόνο ο συγγραφέας αναφέρεται σε τρία ρεύματα ιδεών, τα οποία κατά κάποιον τρόπο συγκροτούν τη δική του κοσμοεικόνα. Προτείνω στον αναγνώστη να ξεκινήσει να διαβάζει το βιβλίο από το Επίμετρο.



Εκρηκτικό μείγμα



Είμαι πεπεισμένος ότι ο πλούτος των ιδεών που εκθέτει ο Μεταξόπουλος στο βιβλίο του δεν θα μπορούσε να γίνει κτήμα των αναγνωστών εάν ο συγγραφέας ακολουθούσε την κλασική οδό της συστηματικής έκθεσης. Στην περίπτωση του Μεταξόπουλου έχουμε να κάνουμε με ένα εκρηκτικό μείγμα ιμπρεσιονιστικής έκφρασης και σκεπτικιστικής έκθεσης. Τα περιεχόμενα του βιβλίου του δεν μπορούσαν παρά αυτά τα ίδια να υπαγορεύσουν και τον τύπο έκθεσής τους (Darstellungs form). Η λογοτεχνική γραφή τού Μεταξόπουλου είναι απαράμιλλη και οι φιλοσοφικές του ιδέες πλουτίζουν το στοχασμό μας για τα κοινωνικά πράγματα με έναν μοναδικό τρόπο. Μολονότι η γλώσσα δεν καθίσταται άμεσο θεωρητικό αντικείμενο στις φιλοσοφικές έρευνες του Μεταξόπουλου, διακρίνει κανείς στο βάθος την πάλη που διεξάγει ο συγγραφέας, με τις ιδέες, με τη γλωσσική αποτύπωση των φιλοσοφικών περιεχομένων.

Κοινωνική οντολογία, σκεπτικισμός, ιμπρεσιονισμός, θεωρία της κοσμοκατασκευής, αναλυτική θεωρία τής αυτοσυντήρησης, όλα αυτά τα θεωρητικά και γλωσσικά μοτίβα κυριαρχούν στη σκέψη του Μεταξόπουλου, τον οποίο καθιστούν πρωτοπόρο στοχαστή της πνευματικής μας κοινότητας. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι ο Μεταξόπουλος με την αναλυτική κοινωνική οντολογία του διεξάγει «ενυάλιες ανασκαφές» στις πρωταρχικές δομές της κοινωνικής πραγματικότητας. Είναι ένας φιλόσοφος, ο οποίος με το βιβλίο του αυτό προτρέπει όλους εμάς να υπερβούμε τα επιστημολογικά αδιέξοδα της κοινωνικής θεωρίας και να καταπιαστούμε στις φιλοσοφικές έρευνές μας με τα προβλήματα της κοινωνικής οντολογίας. Η συμβολή τού Μεταξόπουλου στο ερευνητικό πρόγραμμα της κοινωνικής οντολογίας είναι ανεκτίμητη.



ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ (δρ Φιλοσοφίας)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/08/2005