Η οικονομία των ελληνικών πόλεων

ΚΡΙΤΙΚΗ



Από την έκδοση του πρωτοποριακού διτόμου του Boeckh για τη Δημόσια Οικονομία των Αθηνών, στις αρχές του 19ου αιώνα, η μελέτη της Οικονομίας κατέλαβε εξέχουσα θέση ανάμεσα στις αρχαιογνωστικές επιστήμες. Η Ιστορία έπαψε ν' ασχολείται με πολέμους μοναχά κι έσκυψε πάνω απ' τα λογιστικά των προγόνων μας, προσπαθώντας να συλλάβει πληρέστερα τον καθημερινό τους βίο, αλλά και να ερμηνεύσει πλήθος φαινομένων και γεγονότων υπό θετικιστικό πρίσμα, τείνοντας προς ολοένα πραγματιστικότερη αντίληψη του αρχαίου Κόσμου.

Παραδόξως, οι ίδιοι οι Αρχαίοι δεν είχαν αναπτύξει αφηρημένη οικονομική σκέψη, κινούμενοι εμπειρικά μάλλον -ενώ δεν έλειψαν δα με την αλεξανδρινή κατάκτηση τα εναύσματα για οικονομικές παρατηρήσεις ευρείας κλίμακος... Περιπτωσιολογικά, λοιπόν, κινείται μοιραία και η σύγχρονη έρευνα, βασιζόμενη σε επιμέρους στατιστικά δεδομένα κι επιχειρώντας να κατανοήσει την αρχαία Οικονομία μέσω συγκρίσεων προς άλλες, περισσότερο γνωστές, ή με θεωρητικά εργαλεία της σύγχρονης επιστήμης, που δεν αποδεικνύονται όμως πάντοτε τόσο πρόσφορα.

Στους δύο αιώνες που μεσολάβησαν βέβαια, έχουν πολλά προστεθεί. Αρχαιολογικές έρευνες αποκάλυψαν δεκάδες ορυχεία, βιοτεχνικά εργαστήρια, σιτοβολώνες, νεώρεια, αγορές, επιβεβαίωσαν εμπορικούς δρόμους επίγειους και θαλάσσιους, εντόπισαν λιμάνια και ναυάγια. Μα και τα νομισματικά ευρήματα υπερπολλαπλασιάστηκαν, με αποτέλεσμα όλο και σταθερότερα να προσδιορίζεται η θέση των νομισματοκοπείων, ο ρυθμός έκδοσης, ενίοτε και ο αριθμός των εκδιδόμενων νομισμάτων, η διασπορά, τα διάφορα σταθμητικά συστήματα, η προέλευση και η πιθανή νόθευση του μετάλλου τους. Πολλές επιγραφές οικονομικού περιεχομένου ήλθαν στο φως (μισθωτήρια, παραχωρητήρια, δάνεια, τιμοκατάλογοι κ.τλ.), ενώ ο κυριότατος όγκος νέων στοιχείων προήλθε απ' την Αίγυπτο, όπου δεκάδες χιλιάδες πάπυροι και όστρακα παρέχουν ασύλληπτο πλούτο πληροφοριών για τα φορολογικά και τα τελωνειακά, τα οικονομοτεχνικά, την αγροτική παραγωγή, τα μονοπωλιακά προνόμια, τις δοσοληψίες των ναών, αλλ' ώς και τις έσχατες λεπτομέρειες του κρατικού ελέγχου σ' ένα αυστηρότατα μάλιστα κατευθυνόμενο απ' την πτολεμαϊκή Αρχή δημοσιονομικό σύστημα. (Διόλου τυχαίο, άλλωστε, ότι δύο από τα κεφαλαιώδη έργα πάνω στην αρχαία Οικονομία, του Rostovtzeff, The social and economic history of the hellenistic world και της Preaux L' Economie des Lagides αναφέρονται στην ελληνιστική ακριβώς εποχή.)

Από την άλλη, η σφαιρική εποπτεία τόσο τερατώδους συγκομισμένου υλικού καθίσταται δυσχερέστατη, και στην παγκόσμια βιβλιογραφία τα έργα γενικής θεώρησης μετριούνται ακόμα στα δάχτυλα του ενός χεριού...

Το κενό αυτό φιλοδοξώντας να καλύψει, ο L. Migeotte αποπειράται μια συνολική επισκόπηση 8 αιώνων και διαφορότατων γεωγραφικά περιοχών, απ' την κλασική Ελλάδα ώς τις εσχατιές των ελληνιστικών βασιλείων στην Αίγυπτο ή την Ινδία, με απερίγραπτη ποικιλία συνθηκών, δραστικών παραγόντων, μορφολογικών χαρακτηριστικών, σε 150 μόλις σελίδες, ενώ γι' αδρομερή και μόνο πραγμάτευση ενός τόσο εκτεταμένου γνωστικού πεδίου θ' απαιτούνταν τετραπλάσιος, τουλάχιστον, χώρος.



Υπερβολική σύμπτυξη



Κατά δήλωσή του, «αποφεύγει τις λεπτομέρειες των σοφών συζητήσεων και παρουσιάζει σύντομες ανασκοπήσεις πάνω σε γενικά ζητήματα». Στην πραγματικότητα όμως, η πέραν των ορίων σύμπτυξη καταλήγει σ' ανώφελη «αναφορά περιπτώσεων» εμποδίζοντας εντέλει τη σύλληψη της ουσίας καθαυτό των θεμάτων. Στον θεωρητικό, λοιπόν, προβληματισμό για τη μεθοδολογική προσέγγιση της αρχαίας Οικονομίας, δεν αφιερώνονται πάνω από τρεις, όλες όλες, σελίδες, ενώ σε κάθε κεφάλαιο συναντάται η φράση: «ποίκιλλε από πόλη σε πόλη»! Ετσι, η κοινωνική κατάσταση γυναικών και δούλων «ποίκιλλε από τόπο σε τόπο» (σ. 51, 53 και 55), η φορολόγηση «συναντάται σε διάφορους βαθμούς κατά τόπους» (σ. 62), η κτηνοτροφία «ποίκιλλε από τη μια περιοχή στην άλλη» (σ. 86), μα και των δασών «η έκταση και η σημασία τους ποίκιλλε πολύ» (σ. 114), και των ορυχείων «ο αριθμός ποίκιλλε κατά εποχές» (σ. 119) και πάει λέγοντας!.. Και δεν ενοχλεί η επαναλαμβανόμενη στερεοτυπία της έκφρασης, όσο η αδυναμία εκ των πραγμάτων να στριμωχτεί μία χιλιετία σχεδόν στο ίδιο τσουβάλι! Ιδια τα δάση στ' αρχαϊκά χρόνια και στα ελληνιστικά, ύστερα από τόσους πολέμους, δενδροτομίες, υλοτομίες για υπερφίαλες ναυπηγήσεις ή πολεοδομικές αναπτύξεις ασύλληπτες; Ιδια η φορολόγηση στις παραδοσιακές αγροτικές κοινότητες της αποκομμένης Αρκαδίας και στις εμπορικές αποικίες της Μεσογείου; Ιδια η κοινωνική θέση των γυναικών στη ληστρική μέχρις εσχάτων Αιτωλία και στην υπερεκλεπτυσμένη Αλεξάνδρεια; Μοιραία «επίκοιλλαν»! Κι ασφαλώς, φορολογία εδώ, φορολογία κι εκεί, ορυχεία εδώ, ορυχεία κι εκεί -αλλά η τόση σύνοψη οδηγεί αναπόφευκτα στο σολωμικό:



Δώ μια φορά ήταν άνθρωπος,

κ' εκεί 'ταν ένας τόπος.



Και λόγω της ευρύτητας του αντικειμένου του, το βιβλίο του Migeotte μονίμως γενικολογεί και αοριστολογεί.

Από την άλλη, συχνά περιπίπτει σ' εξηγήσεις των αυτονόητων της Οικονομίας, ώστε μόνο σε Κορεάτες, δίχως παραμικρή γνώση του κλασικού κόσμου, δυνατόν ν' αποτείνεται. Κι ομολογώ πως ούτε τα στοιχειώδη αυτά δεν γνωρίζω προκειμένου περί των Ινκας λ.χ. Αλλά μπορεί να κυκλοφορούν στην Ελλάδα βιβλία που εξηγούν ότι «οι Ελληνες διέκριναν συνήθως αυτό που ήταν ιδιαίτερο σε κάθε άτομο από αυτό που ήταν κοινόν σε όλους»; Μα, απ' το «βουα-βα» θ' αρχίζουμε;...

Τέλος, απ' τη φράση και μόνο: «η Αθήνα δεν θέλησε ασφαλώς να κυριαρχήσει στον αιγαιακό κόσμο παρά από πολιτική άποψη», όπου η μεγάλη οικονομική και δημοσιονομική της ισχύς παρουσιάζεται ως απλό παρεπόμενο των επεκτατικών της κινήσεων του 5ου αιώνα, γεννιούνται βάσιμες αμφιβολίες αν ο συντάκτης βάθυνε ποτέ στη μελέτη των ιστορικών γεγονότων... Υπάρχει ποτέ ένας μόνο σκοπός πίσω από οιαδήποτε κυριαρχία; Το μόνο που δεν διαθέτει ο ιμπεριαλισμός, όπου κι όποτε εκδηλώνεται, είν' οι παρωπίδες!... Αλλ' αυτό ήθελε, τάχα, να πει ή μήπως κάτι όλως άλλο;...

Και η ερώτηση γεννάται, διότι η απόδοση είναι τόσο με τα πόδια καμωμένη, με τόσα χοντρά λάθη κι ανελλήνιστα, ώστε μετά βίας καταλαβαίνει κανείς τα γραφόμενα! Οι ακυρολεξίες διαδέχονται η μία την άλλη, και ο αδούλευτος λόγος βγάζει μάτι, ενώ οι συνεχείς γαλλισμοί προκαλούν την αγανάκτηση και του επιεικέστερου αναγνώστη. Από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα του τραγέλαφου: στη σ. 24, όπου γράφεται ότι οι Αρχαίοι χάραζαν κείμενα σε πέτρες ή χαλκό «για να τους δώσουν... μονιμότητα και ορατότητα»! Στην 26 γίνεται λόγος για «σφήνες νομισματικές» και δώσ' του «σφήνες» πάλι παρακάτω σ' όλο το βιβλίο, ενώ πρόκειται βέβαια για τις νομισματικές μήτρες (coin) - γεγονός που ξεσκεπάζει, παράλληλα, τη βαθύτατη άγνοια ορολογίας εκ μέρους του μεταφραστή. Προτάσεις απερίγραπτες, όπως της σ. 36: «Τα αρχαία εργαλεία σημαδεύτηκαν από μακρές ρουτίνες» -σταυρόλεξο, κυριολεκτικά, το τι εννοεί!-, ή της σ. 33: «η δημοσιογραφική ανάπτυξη δεν μπορεί να αριθμηθεί», ή της σ. 90: «το ιδανικό του πολίτη - ιδιοκτήτη πραγματοποιήθηκε στην πράξη» πείθουν για του λόγου -ή μάλλον του παραλόγου!- το αληθές!... Αλλού δεν αντιλαμβάνεται καν τι μεταφράζει κι όργιο παρανοήσεων βασιλεύει: στη σ. 49 αναφέρεται «κάτω (!) ελληνιστική εποχή» και μόνον όποιος ξέρει γαλλικά πιάνει πως εννοεί την «ύστερη ελληνιστική» (basse epoque hellenistique).

Στη σελ. 58 μνημονεύονται κοινωνικές τάξεις που 'χαν «εκρωμανισθεί» (απ' το γαλλικό «romanisees!), ενώ πρόκειται φυσικά για «εκρωμαϊσμό»! Στην 94, πάλι, μαθαίνουμε πως «υπήρχαν πολλά ιερά κτήματα στην Αρχαιότητα, πιθανόν εκτεταμένα, αλλά που δεν τα γνώριζαν καλά»! Εδώ πια σταματάει ο νους! Υπήρχαν κτήματα, που όμως οι Αρχαίοι δεν τα 'ξεραν; Είχαν πρόβλημα ορίων δηλαδή; Περίφραξης; Κτηματολογίου -ή τι άλλο; «Territoires mal conues»- γράφει το πρωτότυπο, εννοώντας φυσικά γαίες που ξέρουμε την ύπαρξή τους, αλλ' αγνοείται σήμερα πια η ακριβής τους θέση - μα ο μεταφραστής πού να τα πιάσει τέτοια υψηλά νοήματα!..



Τερατογενέσεις



Κι όταν, εξοργισμένος, γυρνάει κανείς να δει ποιανού επιτέλους θα 'πρεπε να 'χει ξεριζώσει ο δάσκαλος τ' αφτί απ' το σχολείο κιόλας, τι ανακαλύπτει; Καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων! Κι όχι κανένας νέος δα, παρά 30 χρόνια στην έδρα! Ο ομότιμος της Κλασικής Φιλολογίας Μανόλης Παπαθωμόπουλος παινεύεται για το εξοργιστικό τούτο σκαλάθυρμα! Και διδάσκει τι στα παιδιά;... Μήπως τα όσα γράφει π.χ. στη σ. 82 κ.ε., όπου προκειμένου περί αγροτικής παραγωγής καταφεύγοντας σε αρχαΐζουσα ορολογία μιλάει για «χεδρωπά» (χωρίς να γνωρίζει πως γράφονται κι αυτά με όμικρον!), ενώ στις αμέσως επόμενες σελίδες, σκεπτόμενος να εξευρωπαϊστεί λιγάκι, την ίδια γαλλική λέξη (legumineuses) τη μεταγράφει άλλοτε... «λεγκουμινώδη» (!) κι άλλοτε «λεγκυμινώδη», με αποτέλεσμα, φυσικά, κάτω απ' τις γλωσσικές αυτές τερατογενέσεις, να μην αναγνωρίζονται διόλου πια τα έρμα τα ...όσπρια!

Αραγε σε τέτοια «λεγκουμινώδη» θα εξετάζονται και οι φοιτητές του αύριο, από παρόμοια «εκτός αμφισβήτησης» καθηγητικά συγγράμματα;

'Η, απλώς, κορόιδεψε τον φιλότιμο εκδοτικό οίκο, που δεν έχει φεισθεί κόπου, δεκαετίες τώρα, για την κατάρτιση μιας στοιχειώδους αρχαιογνωστικής σειράς, εκμεταλλευόμενος τις περγαμηνές του και πασάροντάς για δικά του τα ορνιθοσκαλίσματα κάποιων πρωτοετών -και μάλιστα αφιλότιμων;... Αυτοί είν' οι «πανεπιστημιακοί» μας, που δεν δέχονται αξιολόγηση, καθό απολαμβάνοντες «πνευματικού ασύλου»;... Και ο εκδότης, επιτέλους, σε ποιον αρμοδιότερον να καταφύγει; Μη δεν απευθύνθηκε στον καθ' ύλην;...

Οσο δεν παύουμε να πιστεύουμε στα σύμβολα και τις ταυτότητες, τους ακατάλυτους, τάχα, θεσμούς, στα ράσα που κάνουν και παρακάνουν ακόμα τους παπάδες, βάζοντάς το καλά στο μυαλό μας πως η προχειρότητα και η αγραμματοσύνη δεν έχουν συγκεκριμένη καταγωγή, κοινωνική τάξη, ηλικία, τίτλο ή επάγγελμα, παρά κυκλοφορούν ασύδοτες ανάμεσά μας, τέτοια και χειρότερα να περιμένουμε!...



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/06/2007