Μεταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία

Στο βιβλίο αυτό επιχειρείται ένα ταξίδι σε νεοελληνικά πεζογραφικά κείμενα του 19ου και του 20ού αιώνα για να διερευνηθεί κυρίως η σχέση ανάμεσα στη μεταμφίεση και στην ταυτότητα. Πώς οι πολλαπλές εναλλαγές των ρόλων, η ένδυση διαφορετικών προσωπείων προσεγγίζουν το «έτερο», βοηθούν στην αυτογνωσία και αποκαλύπτουν άγνωστες ή λανθάνουσες πτυχές της ταυτότητας; Με ποιούς όρους γίνεται ο διάλογος ανάμεσα στον εαυτό και στον μεταμφιεσμένο «άλλο»; Για ποιούς λόγους επιχειρείται και ποιές λειτουργίες καλείται να επιτελέσει η μεταμφίεση; Πώς γίνεται αποδεκτή όχι μόνο από τον εαυτό αλλά και από τους άλλους και από τον αφηγητή η «νέα» εικόνα; Ακόμη, η μεταμφίεση και η παρενδυσία ειδικότερα υπονομεύουν στερεοτυπικές ανδρικές και γυναικείες συμπεριφορές ή μήπως επανεγγράφουν τη διπολικότητα, την «αλήθεια» της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας;







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ολη η νεοελληνική πεζογραφία προσδιορίζεται από την ανάγκη είτε να αποδείξει είτε να επιδείξει είτε να διαφυλάξει την ελληνική της ταυτότητα. Πολυσυζητημένοι παράγοντες, όπως οι περιπετειώδεις ιστορικές τύχες της χώρας για την εθνική της ολοκλήρωση, το τραύμα Φαλμεράιερ, η Μεγάλη Ιδέα, οι κατά καιρούς εθνικοί διχασμοί, η πολιτική αστάθεια, οι πόλεμοι, η Μικρασιατική Καταστροφή, η ελληνική διασπορά κ.ά., συνέτειναν στην εικόνα μιας λογοτεχνικής Ελλάδας δίχως βεβαιωμένη ταυτότητα. Παρακολουθώντας κανείς υπ' αυτό το πρίσμα την πεζογραφική παραγωγή αυτού του ενάμιση αιώνα, έχει την αίσθηση ότι οι Ελληνες συγγραφείς βιώνουν στην πλειονότητά τους το άγχος του απάτριδος ή επήλυδος (σε αρκετές περιπτώσεις αυτό αποτελεί την πραγματικότητα) που αναζητεί (ή επιστρέφει) στην απολεσθείσα πατρίδα του. Η διαρκής εμπόλεμη κατάσταση της χώρας, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, το μετεμφυλιακό κράτος της υποτελούς Δεξιάς, η καταστολή του αριστερού κινήματος, η δικτατορία, όλα αυτά τα βασανιστικά γεγονότα της πρόσφατης Ιστορίας όχι απλώς δεν άφησαν απρόσβλητη την πεζογραφία, αλλά της «ανέθεσαν», κατά κάποιο τρόπο, ως κυρίαρχη αποστολή, την κατ' εξακολούθησιν διερεύνηση της περίπλοκης ελληνικής ταυτότητας.

Στο εκτενές αυτό πλαίσιο βρήκαν γόνιμο έδαφος να καλλιεργηθούν όλα τα ιδεολογήματα που ταλάνισαν αυτόν το λαό στη διάρκεια του περασμένου ενάμιση αιώνα, όπως οι δεξιοί εθνισμοί, οι αριστεροί λαϊκισμοί, η αναγωγή του γλωσσικού εργαλείου σε εθνικό ή επαναστατικό σύμβολο πίστεως, παντοία ιδεολογήματα φύλου, φυλής, θρησκείας κ.λπ. κ.λπ.

Το βιβλίο της Μαίρης Μικέ αποτελεί εξαιρετικό εργαλείο για την έρευνα της ταυτότητας στη νεοελληνική πεζογραφία. Η μεταμφίεση, η προσποίηση άλλου φύλου, φυλής ή συμβολικού ιδιώματος, η «κάλυψη» πίσω από την παρουσία ενός Αλλου δηλώνει, εξ ορισμού, τη ρευστότητα της ατομικής ή (και) της συλλογικής ταυτότητας, την εν κινδύνω ύπαρξή της. Οπωσδήποτε η μεταμφίεση, είτε λειτουργεί ως τέχνασμα για την προώθηση της πλοκής (στις απλούστερες περιπτώσεις) είτε εξελίσσεται σε δομικό στοιχείο της αφήγησης (στις πιο σύνθετες), σταθερά υποχρεώνει το συγγραφέα (και μαζί του τον αναγνώστη) να συγκρίνει ό,τι θεωρεί ως Αυτό με ό,τι ο ίδιος κρίνει ως Ετερο. Αποτελεί επομένως πολύτιμο «κλειδί» για την ερμηνεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Η Μαίρη Μικέ διέτρεξε μεγάλο αριθμό λογοτεχνικών κειμένων όπου η παρενδυσία παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Στο ογκώδες βιβλίο της τα κείμενα αναλύονται με τρόπο που επιτρέπει μεν την ιστορική αναδρομή στο θέμα, αλλά κυρίως οδηγεί τον αναγνώστη σε διαφωτιστικά συμπεράσματα για την εξέλιξη της ελληνικής πεζογραφίας μέσα από τους δαιδάλους των κυρίαρχων ιδεολογιών. Το βιβλίο της αποδεικνύει ότι οι καλύτερες στιγμές της νεοελληνικής πεζογραφίας ταυτίζονται με τις περιπτώσεις εκείνες όπου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη μεταμφίεση, όχι τόσο προκειμένου να διασφαλίσει τη μία και αδιαίρετη ταυτότητα, όσο προκειμένου να αναπτύξει τον πολυπρισματικό, τον κατακερματισμένο χαρακτήρα κάθε ταυτότητας. Τα όρια ανάμεσα στο πλαστό και το αυθεντικό, ανάμεσα στο φυσικό και στο «φυσικότερο», σήμερα το γνωρίζουμε καλά, είναι εξαιρετικά ρευστά. Δεν υπάρχουν πιστοποιητικά επ' αυτού. Τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα αντλούν τη γοητεία τους από αυτή την άτεγκτη αλήθεια: από τον «Μοσκόβ Σελίμ» του Βιζυηνού και την «Πάπισσα Ιωάννα» του Ροΐδη, έως τους σκαριμπικούς ήρωες, τη «Νυχτερίδα» του Τσίρκα και το «Κιβώτιο» του Αλεξάνδρου, η μεταμφίεση λειτουργεί για να ανατρέψει τις παραδομένες βεβαιότητες, για να παραβεί τον Κανόνα των συμβατικών ταυτοτήτων αλλά και, συχνά, των συμβατικών λογοτεχνημάτων...

Ο παράγοντας που η Μικέ διερευνά με τη μεγαλύτερη έμφαση είναι εκείνος του «φύλου». Το βιβλίο της εξονυχίζει διαπιστώσεις του τύπου «η καλή γυναίκα είναι η έγκλειστη γυναίκα», που σημαίνει ότι η πεζογραφική παρενδυσία της λογοτεχνικής ηρωίδας σε άνδρα (π.χ. από τον Βιζυηνό και τον Θεοτόκη έως τη Γαλανάκη) υπαγορεύεται από την πάγια ανάγκη να «δανειστεί» τους ανδρικούς εξουσιαστικούς ρόλους. Παρεμφερείς και οι διαπιστώσεις που αφορούν τον παρενδεδυμένο ερωτισμό: «όσο περισσότερες είναι οι χαραμάδες της μίμησης, αυτές που παράγουν προς τα έξω την αμφισημία του φύλου, τόσο περισσότερο και πλουσιότερο το ποσοστό ερωτισμού που εκλύεται». Αποδεικνύεται έτσι ότι η στάση του πεζογράφου ως προς την παρενδυσία του φύλου αποκαλύπτει τη λιγότερο ή περισσότερο παραβατική στάση του τόσο απέναντι στην εποχή του όσο και απέναντι στον κυρίαρχο λογοτεχνικό Κανόνα. Επ' αυτού, οι στατιστικές μετρήσεις της συγγραφέως, ως προς τις γυναικείες και ανδρικές παρενδυσίες (καθώς και η σχετική τυπολογία), είναι λίαν διδακτικές και αξίζει να διαβαστούν με προσοχή.

Ωστόσο όλες οι αναλύσεις του βιβλίου διαγράφουν έναν εμπεριστατωμένο ιστορικό χάρτη κοινωνικών συμπεριφορών και των αντίστοιχων λογοτεχνικών αποδόσεών τους, επιτρέποντας, υπό τον ευφυή μανδύα της παρενδυσίας, να επανεξεταστούν οι όροι της λογοτεχνικότητας των νεοελληνικών κειμένων. Πραγματικά η Μικέ στις καλύτερες στιγμές του γλαφυρού βιβλίου της (και είναι πολλές: Βιζυηνός, Ροΐδης, Σκαρίμπας, Καραγάτσης, Αλεξάνδρου, Τσίρκας) φωτίζει σ' αυτή τη δυναμική προοπτική προνεωτερικά και νεωτερικά κείμενα χρησιμοποιώντας με εξαιρετική μαστοριά το νυστέρι της συγκριτικής παρενδυσίας και τη σχετική θεωρία. (Οι αναλύσεις της στον Σκαρίμπα και στον Τσίρκα είναι, κατά τη γνώμη μας, ό,τι καλύτερο έχει γραφεί επί του θέματος.)



ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/02/2002