Έκλειψη και άλλα ποιήματα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τέσσερις ποιητικές συλλογές στο ενεργητικό του, εκ των οποίων οι δύο πρώτες δημοσιεύονται κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 στην Κύπρο («Τα πρώτα φτερουγίσματα», 1955, και «Σερενάτα στη Μεσόγειο», 1959), και οι δύο τελευταίες στις αρχές του 21ου αιώνα στην Αθήνα («Ερωτικός Μάης», 2002, και η ανά χείρας «Εκλειψη», 2008), ο Νίνος Φένεκ Μικελίδης ταξιδεύει στα νερά της ελλαδικής ποίησης δίχως να απομακρύνει ποτέ ως περιττό βάρος από τον στίχο του την κυπριακή του εμπειρία. Και μια τέτοια εμπειρία, σχηματισμένη στα πιο κρίσιμα χρόνια του κυπριακού αγώνα -χρόνια απολύτως κρίσιμα και για τη διαμόρφωση του μεταπολεμικού πολιτικού τοπίου στην Ελλάδα-, δεν μπορεί παρά να κάνει το βλέμμα του ποιητή να στραφεί στον δημόσιο χώρο, εκεί όπου οι περιστάσεις μιας δεδομένης εποχής είναι πιθανόν να προκαλέσουν τα πλέον επώδυνα πάθη, δημιουργώντας τραύματα τα οποία θα κυνηγήσουν εφ' όρου ζωής τον νου, την ψυχή και τη μνήμη.



Ενα σημαντικό τρίπτυχο



Ο νους, η ψυχή και η μνήμη: αυτό είναι, νομίζω, το τρίπτυχο που τροφοδοτεί και υποβαστάζει την ποίηση του Μικελίδη, αυτό είναι το τρίστρατο το οποίο διαβαίνει ο λόγος του προκειμένου να αποκτήσει τη βαθύτερη ενότητα και την πραγματική του θερμοκρασία, σε μιαν εμφανή προσπάθεια να κινητοποιήσει τον αποδέκτη του σε όλα τα επίπεδα. Στον νου του ποιητικού αφηγητή της «Εκλειψης», ο οποίος μιλάει άλλοτε από την οπτική γωνία ενός ήρεμου και τακτοποιημένου πλην εντελώς αδειασμένου και μάταιου παρόντος και άλλοτε από τη σκοπιά ενός τελειωμένου, μα για πάντα σημαδεμένου παρελθόντος, ολόκληρο το συλλογικό τοπίο αποτελεί, είτε στην τωρινή του εκδοχή είτε στις ιστορικές του διαστάσεις, ένα πεδίο αδίστακτης εξαπάτησης και συνεχούς διάψευσης και πτώσης. Τίποτε σε αυτό το τοπίο δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια του και να πείσει τον οποιονδήποτε για το οτιδήποτε, από τη στιγμή κατά την οποία τα πάντα κρίθηκαν τη χείριστη ώρα: την ώρα που οι λαμπρότερες ιδέες και οι καλύτερες υποσχέσεις αποδείχτηκαν φρούδες ελπίδες, την ώρα που οι πιο αγαθές εφεδρείες ρίχτηκαν με σαδιστική αναισθησία σε μιαν εξαρχής ανέντιμη και εκ των προτέρων χαμένη μάχη, όπου είχε προκαθοριστεί ότι οι εχθροί θα κρατούσαν από το εναρκτήριο λάκτισμα το πάνω χέρι, δίχως να στερηθούν ποτέ, μέχρι να κλείσει για πάντα η αυλαία, τους όρους της υπεροχής τους.

Κάθε προσδοκία ή μελλοντική απόβλεψη (κάθε Οδυσσέας που ψάχνει την Ιθάκη του, κάθε Οιδίποδας που αναζητεί τη λύτρωσή του, κάθε Αργοναύτης που φιλοδοξεί να φτάσει στην Κολχίδα) συνιστά για τον Μικελίδη μια ζωτική αυταπάτη: μια καλά σερβιρισμένη ματαιότητα, που απλώς θα επαναλάβει με την αποκάλυψη της αληθινής της φύσης (αποκάλυψη που θα έρθει νωρίτερα ή αργότερα, αλλά θα έρθει με απόλυτη βεβαιότητα) τον κύκλο της αβελτηρίας και της ακύρωσης: «Οταν ξεσπάσει το κύμα κι αρχίσουν οι βροντές / όταν η γη ανοίξει κι αρχίσει να ξερνά / σκουλήκια ερπετά φίδια ρινόκερους / διαμελισμένα κορμιά θρυμματισμένους καθρέφτες / μυρμήγκια με φτερά γκαμήλες χωρίς αναβάτες / γυναίκες ετοιμόγεννες ξεχαρβαλωμένα λεωφορεία / μονόφθαλμους νάνους τυφλούς ιερωμένους / στρατιώτες με σπασμένες ξιφολόγχες / τανκ χωρίς ερπύστριες / στρατηγούς σε ζουρλομανδύες / όταν ξεσπάσει το κύμα κι αρχίσουν οι βροντές / όταν ξυπνήσεις απ' το λήθαργό σου / κι αναζητήσεις την ομορφιά / μονάχα δυσωδία και σκατά / ομίχλη και σιωπή / η μόνη σου συντροφιά / όταν ξυπνήσεις απ' το λήθαργό σου».



Καθολικό μήνυμα



Δεν ξέρω και δεν έχει ίσως νόημα να πω με τι ακριβώς πρέπει να γεμίσουμε τα θηριώδη κενά τα οποία ανοίγει παντού με το πέρασμά του ο ποιητικός λόγος του Μικελίδη. Δεν ξέρω αν τα κενά οφείλονται σε κάποια δραματική αδράνεια την οποία αποδεικνύει ο εκ των υστέρων, διά μέσου της μνήμης έλεγχος των ιστορικών γεγονότων ή σε μιαν άμεση συνειδητοποίηση της εκτροπής τους προς τη γενική εξαχρείωση, αλλά και προς την καταστροφική παραμόρφωση της νεανικής ελπίδας, που εικονογραφεί μιαν επιτόπου αντίδραση της ψυχής. Αν, όμως, οι συσπάσεις οι οποίες προδίδουν τον αφόρητο πόνο των ποιημάτων της «Εκλειψης» μένουν ώς το τέρμα κάπως αδιάγνωστες ως προς τα πραγματικά τους αίτια, κι αν τα αίτια φτάνουν να περιλαμβάνουν όχι μόνο την κυπριακή εμπειρία της δεκαετίας του 1950, για την οποία μιλούσα προεισαγωγικά, αλλά και μιαν ευρύτερη θεώρηση του μεταπολεμικού και του νεότερου, σύγχρονου κόσμου, υποδεικνύοντας σχεδόν με σιχασιά τον βαθύτερο πυρήνα του, που δεν είναι άλλος από τον απροσμέτρητο κυνισμό, έναν κυνισμό ο οποίος επιτρέπει την αποσύνδεση της πολιτικής από την ηθική και τη χρησιμοποίηση παντός πολιτικού μέσου για την ικανοποίηση του οιουδήποτε πολιτικού σκοπού, τότε ένα είναι βέβαιο για την ποίηση του Μικελίδη: ότι πρόκειται για μια ποίηση που κατορθώνει να δείξει πεντακάθαρα την καθολικότητα του ουμανιστικού της μηνύματος, κερδίζοντας πέρα για πέρα τη συμμετοχή και τη συναίνεση του αναγνώστη: «Κι εσύ; / Βαριές οι ώρες, / αλυσίδες που σε κρατάνε σιωπηλό, / την ώρα που πρέπει να σηκωθείς και να ουρλιάξεις / Κάποτε θα φτάσει η ώρα του κεραυνού και της βροχής / να ξυπνήσει τους αδαείς / να τραντάξει τις ψυχές των νεκρών / τότε θα δεις αυτά που φοβόσουν / αυτά που δεν σ' άφηναν να δεις / αυτά που ονειρευόσουν / Στο σαλόνι η κυρία Δημητροπούλου προσφέρει λικέρ και καφέ / σε φτιασιδωμένες πόρνες πολυτελείας που πουλάνε πολιτισμό. / Κι εσύ;».

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, από το οποίο δεν αποκλείεται να απουσιάζει και μια διακριτική πρόσκληση για στράτευση, μοιάζει απολύτως φυσικό τα ποιήματα του Μικελίδη να εμπιστεύονται την εξωστρέφεια, συνομιλώντας τόσο με κάποιες πλευρές του Ρίτσου ή του Βρεττάκου (κυρίως με την αγωνία των δύο ποιητών για την πολιτική και την ιστορική τύχη της συλλογικότητας) όσο και με ορισμένα στοιχεία του Λειβαδίτη ή του Αναγνωστάκη, από τα οποία αντλούν πρωτίστως τις λυρικές τους εξάρσεις, εξάρσεις με τις οποίες το ερωτικό τους εγώ καλείται να εξισορροπήσει τα δεινά της Ιστορίας. Με αυτού του είδους, άλλωστε, την εξισορρόπηση ο Μικελίδης υπερασπίζεται κατά τον αποτελεσματικότερο τρόπο τον δημόσιο ρόλο τον οποίο επιφυλάσσει στη λειτουργία της ποίησης, υπενθυμίζοντάς μας, είτε μας αρέσει είτε όχι, την αναπόδραστη κάποτε αναγκαιότητά του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/04/2008