Οι 100 καλύτερες ταινίες μου

Πρόλογος Εμίρ Κουστουρίτσα
Ο αιώνας που σημαδεύτηκε από τον κινηματογράφο, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλη τέχνη, τέλειωσε. Η Έβδομη όμως, αναμφισβήτητα πιο λαϊκή απ' όλες τις άλλες, Τέχνη συνεχίζει την πορεία της γιατί έχει ακόμη πολλά να μας πει και να μας προσφέρει. Το βιβλίο αυτό δεν επιδιώκει να ειναι μαι ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου, έστω κι αν οι ταινίες καλύπτουν μια περίοδο από τις αρχές της εμφάνισης της νέας αυτής τέχνης μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα. Γράφτηκε βασικά με αφορμή την έναρξη ενός νέου αιώνα, και μιας νέα χιλιετίας, για να παρουσιάσει μια εντελώς προσωπική μου επιλογή με τις 100 καλύτερες ταινίες μου, όπως το τονίζει και ο τίτλος του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πιο ανούσια κρίση, για ένα βιβλίο με τίτλο «Οι 100 καλύτερες ταινίες μου» είναι να χαρακτηριστεί «προσωπικό». Έτσι ξεμπερδεύει εύκολα κανείς. Αντί να πάρει θέση, προτιμάει να κρυφτεί πίσω από το αυτονόητο. Κάθε βιβλίο με την υπογραφή του συγγραφέα του είναι προσωπικό. Πόσο μάλλον που το παρόν βιβλίο έχει, επιπλέον, τον πιο προσωπικό τίτλο που μπορεί να υπάρξει: «Οι 100 καλύτερες ταινίες μου»!

Από 'κεί και πέρα, τίθεται το μόνο ουσιώδες ερώτημα: μπορεί αυτό το βιβλίο, μέσα από το ατομικό, να καλύπτει το συλλογικό, και σε ποιο βαθμό; Αφήνει να διαφανούν κάποια κριτήρια, κάποιες κατευθύνσεις, ώστε μέσα από επιλογές προσωπικού γούστου να ενδιαφέρει ένα πολύ πλατύτερο κοινό;

Για ν' απαντηθεί ένα τέτοιο ερώτημα, θα πρέπει να αποφύγουμε και μιαν άλλη ευκολία: να κρίνουμε τον άλλον για υποκειμενισμό αντιπροτείνοντας τον δικό μας. Ποιες ταινίες θα διάλεγα εγώ αντί γι' αυτές του βιβλίου; Ποιοι σκηνοθέτες που θαυμάζω εγώ αγνοούνται; Συμφωνώ για την επιλογή του τάδε σκηνοθέτη, αλλά γιατί μ' αυτήν την ταινία κι όχι με κείνη που θεωρώ εγώ σημαντικότερη; Κάποτε θα πρέπει να μπορούμε να βγούμε λίγο από τον εαυτό μας όταν κρίνουμε τη δουλειά κάποιου άλλου. Και κρίνω σημαίνει προσπαθώ να κατανοήσω. Αλλιώς, είναι σαν να παίζουμε την κολοκυθιά.

Θ' αρχίσω λοιπόν εντελώς διαφορετικά. Από την ιστορία του κινηματογράφου που αριθμεί 100 χρόνια (και στην οποία αναφέρεται το βιβλίο: 100 χρόνια, 100 ταινίες). Ας προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε όλα τα βασικά κινήματα, τα ρεύματα που σημάδεψαν αυτήν την ιστορία, τα διάφορα κινηματογραφικά είδη, τις εθνικές κινηματογραφίες, τους σημαντικότερους σκηνοθέτες, αλλά και κάποιες πιο ειδικές περιπτώσεις, παραγνωρισμένες ή αμφιλεγόμενες. Θα εκπλαγούμε αν δούμε πόσες απ' όλες αυτές τις ανάγκες καλύπτει το βιβλίο του Μικελίδη.



Φόρος τιμής...



Για τα πρώτα χρόνια του βωβού, υπάρχει το σινεμά της μαγείας και της φαντασίας του Ζορζ Μελιές (Ταξίδι στη Σελήνη, 1902) και του Λουί Φεγιάντ (Οι βρικόλακες, 1915), αλλά και ο πληθωρικός Γκρίφιθ με τις ιστορικές τοιχογραφίες του (Μισαλλοδοξία, 1916). Στο πρώτο αξιόλογο ευρωπαϊκό κίνημα, το γερμανικό εξπρεσιονισμό, το βιβλίο αποτίει φόρο τιμής μέσα από δύο ταινίες: Νοσφεράτου (1922) του Μούρναου και τη μυθική Μητρόπολη (1926) του Φριτς Λανγκ. Από τη σοβιετική πρωτοπορία ο Ν.Φ.Μ. επιλέγει τον πιο χαρακτηριστικό εκπρόσωπό της, τον Σεργκέι Αϊζενστάιν, στο απόγειο της τέχνης του (Ιβάν ο τρομερός, 1945), το ξεπέρασμα του μοντέλου του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Δεν ξεχνάει ούτε το κίνημα των σουρεαλιστών (Η χρυσή εποχή, του Μπουνιουέλ).

Από τον ιταλικό κινηματογράφο ο Μικελίδης διαλέγει 3 κορυφαίους σκηνοθέτες (που ξεκίνησαν από το νεορεαλισμό και φάνηκαν να επηρεάζονται απ' αυτόν στα πρώτα τους βήματα) σε τρεις δημιουργίες τους όμως πολύ πιο ώριμες, πέρα τελικά από το νεορεαλισμό, γεμάτες ποίηση, φαντασία, αισθητική υπεροχή. Είναι ο Αντονιόνι (Η περιπέτεια, 1960), ο Βισκόντι (Η λεοπάρδαλις της Σικελίας, 1963), ο Φελίνι (Οκτώμισι, 1963).

Και από το αγγλικό free cinema, πάλι τα δείγματα που επιλέγονται δεν περιορίζονται σε μια ρεαλιστική απεικόνιση της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά την ανασυνθέτουν είτε μέσα από ένα στιλιζαρισμένο παιχνίδι εξουσίας (Ο υπηρέτης, του Λόουζι) είτε μέσα από την επαναστατική δύναμη της φαντασίας (Εάν..., του Λίντσεϊ Αντερσον).

Το ίδιο και με το γαλλικό «νέο κύμα». Εκπροσωπείται με τρεις ταινίες (των Ρενέ, Τριφό, Γκοντάρ) που, αν και εγγράφονται στη σχολή της nouvelle vague, κατόρθωσαν να την ξεπεράσουν και να επιβιώσουν ανεξάρτητα απ' αυτήν: Πέρσι στο Μαριενμπαντ (1961), ένα πρωτοποριακό ταξίδι μέσα στη μαγεία και το όνειρο που παραμένει πάντα αταξινόμητο. Ζιλ και Ζιμ (1961), η κατ' εξοχήν ταινία για το ιδανικό ερωτικό τρίγωνο. Η περιφρόνηση (1963), μια από τις λίγες ταινίες του Γκοντάρ που βλέπεται σήμερα χωρίς να έχει γεράσει, ακριβώς επειδή το πρόβλημα του ζευγαριού είναι πολύ πιο δυνατό από τον ξεθυμασμένο αβανγκαρντισμό του σκηνοθέτη του.

Όλες αυτές οι επιλογές φανερώνουν γνώση και τόλμη, άρνηση στην ευκολία και το συμβατικό από τη μια μεριά, αλλά και επιμονή και θέληση να υπάρξουν δείγματα από παντού, ποικίλα και πλατιά αντιπροσωπευτικά από την άλλη.

Όταν ο κινηματογράφος των δημιουργών κυριαρχεί μετά το «νέο κύμα», ο Μικελίδης είναι παρών για να καταγράψει όλα σχεδόν τα σημαντικά ονόματα σε Ευρώπη, Αμερική και Ασία. Σημειώστε: από Ευρώπη, Μπουνιουέλ (Εξολοθρευτής άγγελος), Μπέργκμαν (Αγριες φράουλες), Κιούμπρικ (S.O.S. Πεντάγωνο καλεί Μόσχα), Ταρκόφσκι (Αντρέι Ρουμπλιόφ), Μπερτολούτσι (Ο κομφορμιστής), Βέντερς (Ένας Αμερικάνος φίλος), Πολάνσκι (Τσάιναταουν), Κουστουρίτσα (Ο καιρός των Τσιγγάνων), Κισλόφσκι (Δεκάλογος) κ.ά. Από Αμερική, Σκορσέζε (Οργισμένο είδωλο), Κόπολα (Αποκάλυψη τώρα), Όλτμαν (Ο παίκτης), Ταραντίνο (Pulp Fiction), Κοέν (Fargo), ενώ υπάρχουν ταινίες και όλων των κλασικών που αξιώθηκαν τον τίτλο του δημιουργού σ' αυτή τη χώρα (Γουέλς, Καζάν, Φορντ κ.ά.). Από την Ιαπωνία, Μιζογκούτσι (Ουγκέτσου Μονογκατάρι), Όζου (Ταξίδι στο Τόκιο), Κουροσάβα (Οι εφτά σαμουράι), Όσιμα (Η αυτοκρατορία των αισθήσεων), Κιτάνο (Πυροτεχνήματα). Από την Ινδία, Σατιαζίτ Ράι (Pather Panchali). Από την Κίνα, Ζαν Γιμού (Σήκωσε τα κόκκινα φανάρια).

Εκπληκτική δουλειά έχει γίνει στα κινηματογραφικά είδη, μέσα από τα οποία έχουμε μάθει να αναγνωρίζουμε και να αγαπάμε το αμερικανικό σινεμά (και όχι μόνο). Η κωμωδία εκπροσωπείται από ταινίες που, ανεξάρτητα από τα γούστα του καθενός, καλύπτουν σχεδόν όλο το φάσμα των κωμικών ειδών αλλά και των κωμικών-πρωταγωνιστών τους. Τσάρλι Τσάπλιν (Ο χρυσοθήρας), Μπάστερ Κίτον (Σέρλοκ Χολμς τζούνιορ), Χοντρός-Λιγνός (Δουλειές με φούντες), Μαρξ Μπράδερς (Σούπα από πάπια), Τζέρι Λιούις (Δάσκαλος για κλάματα), Πίτερ Σέλερς (Πεντάγωνο καλεί Μόσχα), Γούντι Αλεν (Ο νευρικός εραστής), καθώς και οι σκηνοθέτες λάτρεις του είδους Μπίλι Γουάιλντερ (Μερικοί το προτιμούν καυτό) και Ζακ Τατί (Μέρα Γιορτής).



Μιούζικαλ - Φιλμ νουάρ



Στο μιούζικαλ έχουμε δύο από τα ωραιότερα δείγματα του είδους: Τραγουδώντας στη βροχή, Ένα χορό για σένα. Ο φανταστικός κινηματογράφος έχει την τιμητική του είτε ως κλασικό φανταστικό (Τα φρικιά, Κινγκ Κονγκ, Η μνηστή του Φρανκενστάιν κ.ά.) είτε ως επιστημονική φαντασία (2001 Η Οδύσσεια του Διαστήματος, Μπλέιντ Ράνερς κ.ά.). Το θρίλερ καλύπτεται απόλυτα με τρία αριστουργήματα. Δύο του ίδιου μεν, πλην όμως αξεπέραστου Χίτσκοκ (Ο δεσμώτης του ιλίγγου, Ψυχώ) και ένα του Μάικλ Πάουελ (Ο ηδονοβλεψίας).

Στο φιλμ νουάρ περιλαμβάνονται κάποιες ταινίες που έγραψαν την ιστορία του είδους (Γεράκι της Μάλτας, Λάουρα, Ο μεγάλος ύπνος, Ο άρχων του κακού). Για το γουέστερν, είδος άδικα παραγνωρισμένο σήμερα, υπάρχουν 6 ταινίες. Οι κλασικοί Φορντ (Η αιχμάλωτος της ερήμου) και Χοκς (Ρίο Μπράβο), το γουέστερν-σπαγκέτι του Λεόνε (Ο καλός, ο κακός και ο άσχημος), το βίαιο γουέστερν του '70 του Πέκινπα (Αγρια συμμορία) και το μεταγουέστερν του '90 του Ιστγουντ (Οι ασυγχώρητοι). Και πάνω απ' όλα υπάρχει ο παρείσακτος Τζόνι Γκιτάρ του Νίκολας Ρέι, που ανήκει παντού και πουθενά.

Μαζί με μεγάλες εμπορικές και καλλιτεχνικές επιτυχίες (Οσα παίρνει ο άνεμος, Καζαμπλάνκα) ο Ν.Φ.Μ. δεν παραλείπει να καλύψει και την άλλη πλευρά. Ταινίες παραγνωρισμένες στην εποχή τους που στοίχειωσαν την καριέρα των δημιουργών τους (Η νύχτα του κυνηγού του Τσαρλς Λότον, Ο ηδονοβλεψίας του Πάουελ) και που σήμερα θεωρούνται αριστουργήματα. Ταινίες β' κατηγορίας (οι περιβόητες b-movies) που έγιναν με ελάχιστα χρήματα αλλά με πολλή φαντασία και μεράκι και αποτελούν υποδείγματα στο είδος τους: Detour, του Έντγκαρ Ούλμερ, Ι walked with a zombie, του Ζακ Τουρνέρ, Ο δολοφόνος με το άγνωστο παρελθόν, του Σάμιουελ Φούλερ. Ταινίες που προκάλεσαν αντιφατικά σχόλια και δίχασαν κοινό και κριτική: Crash, του Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ.

Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι «Οι 100 καλύτερες ταινίες μου» είναι μια επιτομή της παγκόσμιας ιστορίας του κινηματογράφου. Ένα βιβλίο που απευθύνεται εξίσου στον απλό αναγνώστη, τον απαιτητικό σινεφίλ, αλλά και το φανατικό θιασώτη cult ταινιών. Είναι γραμμένο απλά και ουσιαστικά. Ο συγγραφέας του είναι πρώτα λάτρης του κινηματογράφου και μετά κριτικός. Ένας εραστής του σινεμά που έτυχε, για καλή μας τύχη, να ασχοληθεί με την κριτική. Ισως γι' αυτό να είναι τόσο διεισδυτικός αλλά και νηφάλιος, έτοιμος να αποδεχτεί το πιο ακραίο αλλά και το πιο κοινωνικά αποδεκτό. Ισως γι' αυτό «Οι 100 καλύτερες ταινίες μου» κατορθώνουν να αγγίξουν... το αδύνατο: να συμφιλιώσουν, για μια σπάνια φορά, τα γούστα του κοινού με τα γούστα ενός κριτικού.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΤΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/11/2001