Αϊνστάιν Πικάσο Ο χώρος ο χρόνος και η ομορφιά

Στις μέρες εκείνες της ευφορίας, στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν όλα έμοιαζαν παντού δυνατά και πραγματοποιήσιμα, ο Αϊνστάιν και ο Πικάσο δεν έκαναν καμία διάκριση ανάμεσα στην προσωπική και την εργασιακή τους ζωή. Από ένα και μοναδικό καζάνι ξεχύνονταν ιδέες που έθεταν σε κίνηση καθετί που ονομάζουμε μοντέρνο.
Αυτή η συναρπαστική παράλληλη βιογραφία του Αλβέρτου Αϊνστάιν και του Πάμπλο Πικάσο σε νεαρή ηλικία επικεντρώνεται στο κλίμα της εποχής και στα μεγαλύτερα επιτεύγματά τους: την ειδική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν και τις Δεσποινίδες της Αβινιόν του Πικάσο, τον πίνακα που εισήγαγε την τέχνη στον εικοστό αιώνα. Οι εκπληκτικές αυτές ρηξικέλευθες δημιουργίες ήρθαν σε μια περίοδο που ο Αϊνστάιν και ο Πικάσο δεν ήταν οι διακεκριμένες φυσιογνωμίες που αργότερα έγιναν τόσο οικείες.
Δεν είχαν καν κλείσει τα τριάντα, ήταν άγνωστοι, καβγατζήδες, πάμφτωχοι και επιρρεπείς σε μπλεξίματα.
Για μια περίοδο ο Πικάσο κουβαλούσε ακόμη και το πιστόλι του θεατρικού συγγραφέα Αλφρέντ Ζαρί με άσφαιρα φυσίγγια και πυροβολούσε ανθρώπους που του φαίνονταν υπερβολικά πληκτικοί ή σοβαροί...
Ο σημαντικότερος επιστήμονας και ο σπουδαιότερος καλλιτέχνης του εικοστού αιώνα έφτασαν στην κορύφωση της δημιουργικότητάς τους σχεδόν ταυτόχρονα και κάτω από συνθήκες εντυπωσιακά παρεμφερείς. Πολλοί διαισθάνονταν ότι ο Αϊνστάιν και ο Πικάσο συνδέονται, αλλά λίγοι διαθέτουν τις γνώσεις για να ερευνήσουν αυτή τη συνάφεια σε βάθος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εζησαν την ίδια εποχή. Μεγαλούργησαν την ίδια χρονιά, το 1905. Βέβαια ο ένας ήταν μποέμ και ο άλλος άσημος δημόσιος υπάλληλος. Ο ένας ζούσε στο Παρίσι και ο άλλος στη Βέρνη. Και όμως, η πορεία τους ήταν παράλληλη. Οπως δείχνει ο καθηγητής Αρθουρ Μίλερ, ανάμεσα στην τέχνη και στην επιστήμη υπάρχουν κοινοί παρονομαστές. Το αποδεικνύουν οι ζωές του Πικάσο και του Αϊνστάιν, οι οποίοι νωρίς ξεπέρασαν τους δασκάλους τους και κάθε άλλον πνευματικό πρόγονο χάρη στη διαίσθησή τους. Τα έργα τους όχι μόνο δεν έγιναν αμέσως αποδεκτά αλλά και σοκάρισαν. Βέβαια την ίδια εποχή ζούσε και ο Φρόιντ, αλλά αυτός δεν απασχολεί τον συγγραφέα στη συγκεκριμένη μελέτη. Το ζητούμενο είναι πώς οι ανακαλύψεις του Πικάσο και του Αϊνστάιν προκύπτουν μέσα από τις καλλιτεχνικές και επιστημονικές τάσεις της εποχής. Τι ανακάλυψαν και οι δύο, που δεν ήταν πριν γνωστό;

Για να καταλήξει στην απάντηση, ο συγγραφέας παρακολουθεί τη ζωή του καθενός από τα νιάτα του. Οταν έφθασε στο Παρίσι, ο Πικάσο ήταν ένας τύπος με «εκθαμβωτική γοητεία», αρκετά μπλαζέ γύρω από το σεξ. Τη μονογαμία την εύρισκε «σχεδόν ακατανόητη». Η κλασική μουσική δεν τον συγκινούσε καθόλου και προτιμούσε τα ισπανικά τσιγγάνικα τραγούδια, ενώ το σινεμά - περιθωριακό είδος τότε - ήταν το πάθος του. Σε τι συνθήκες κυκλοφορούσε στο Παρίσι - αδέκαρος, αρχικά άστεγος, αλλά δημοφιλής στα καφενεία των αβανγκάρντ ποιητών και καλλιτεχνών - αφηγείται ο συγγραφέας με λεπτομέρειες. Αυτούς που γνώρισε ο Πικάσο, αυτούς που τον επηρέασαν, μάς τους συστήνει έναν έναν. Οι περισσότεροι ζούσαν και δούλευαν στην περιοχή της Μονμάρτρης χάρη στα χαμηλά ενοίκια. Το ατελιέ του Πικάσο θα γινόταν το νέο θέατρο των εξελίξεων.

Στην bande a Picasso μεταφέρθηκε το κέντρο βάρους του κόσμου της γαλλικής λογοτεχνίας και κουλτούρας. Ο Πικάσο, μαζί με τον Απολινέρ και άλλους πολλούς, αφοσιώθηκε στην προσπάθεια για την ανακάλυψη νέων τρόπων αναπαράστασης της πραγματικότητας στη ζωγραφική και στη λογοτεχνία. Αναζητούσαν μια νέα αισθητική με βάση τις μεγάλες ανακαλύψεις της επιστήμης εκείνη την εποχή. «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν», έργο του 1905 που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, είναι ένας πίνακας που αναπαριστά πέντε πόρνες σε οίκο ανοχής. Θεωρείται το πιο πρωτοποριακό, από την άποψη της γεωμετρικοποίησης των πολλαπλών όψεων, έργο που ο Πικάσο ολοκλήρωσε ύστερα από εκατοντάδες προσχέδια που έκανε. Η γεωμετρία των τεσσάρων διαστάσεων συγκινούσε τότε τους καλλιτέχνες εξαιτίας της σχέσης της με τον υπερβατισμό και τον πνευματισμό, αλλά ήταν εξίσου σημαντική και στον τομέα των επιστημονικών εξελίξεων. Μια νέα εποχή είχε αρχίσει.

Σε σχέση με τον Πικάσο, ο Αϊνστάιν βρισκόταν σε ένα συντηρητικό, πολύ λιγότερο ρομαντικό περιβάλλον. Η οικογένειά του ζούσε στην παλιά πόλη της Βέρνης, σε ένα αξιοπρεπές διαμέρισμα. Στα νεανικά του χρόνια στο ελβετικό Πολυτεχνείο, ο Αϊνστάιν σύχναζε σε ένα καφενείο της περιοχής όπου συζητούσε με φίλους ακαδημαϊκά και άλλα φιλοσοφικά θέματα. Στο πολυτεχνείο ερωτεύτηκε τη μοναδική κοπέλα της σχολής, τη σερβικής καταγωγής Μίλεβα, τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή του και «πραγματικά ασυνήθιστη γυναίκα». Παρ' ότι ο Αϊνστάιν είχε «το είδος της αντρικής ομορφιάς που έκαιγε καρδιές», έμεινε με τη Μίλεβα, που είχε κλονισμένη υγεία και ήταν κατηφής και λιγομίλητη, ίσως γιατί, κατά τον Σοπενχάουερ, «η ιδιοφυΐα έχει την υψηλή αποστολή να καθοδηγεί τις τυφλές μάζες απλώς και μόνο με το να ζει ανάμεσά τους». Δεν περίμενε ο Αϊνστάιν να τον κατανοήσουν οι άλλοι. Τελικά, μετά από δύο εξώγαμα, παντρεύτηκε τη Μίλεβα και παγιδεύτηκε σε έναν γάμο πληκτικό, με μόνη διέξοδο γι' αυτόν τις ώρες που ήταν εκτός σπιτιού και δούλευε ή τις στιγμές που έπαιζε βιολί. Κάτω από συνθήκες αποκαρδιωτικές, ο Αϊνστάιν έγραψε το 1905 δύο από τις τρεις ανακοινώσεις για τον Τόμο 17 του Annalen, ένα προσχέδιο της ανακοίνωσης για τη σχετικότητα, μια διδακτορική διατριβή και δέκα κριτικές βιβλίων. Ουσιαστικά ανέτρεψε την αντίληψη που είχαν οι κορυφαίοι επιστήμονες του καιρού για τον χρόνο. Λίγοι αντιλήφθηκαν το άλμα που επιτεύχθηκε τότε, αλλά σήμερα ο Αϊνστάιν είναι η προσωπικότητα του 20ού αιώνα με τον υψηλότερο δείκτη αναγνωρισιμότητας παγκοσμίως.

Ο στόχος του Μίλερ, ο οποίος στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου όπου διδάσκει ειδικεύεται σε θέματα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης, είναι να καταφανούν οι γέφυρες μεταξύ επιστήμης και τέχνης. Στη θέση τής bande a Picasso, στη Βέρνη λειτουργούσε η Ακαδημία της Ολυμπίας όπου συγκεντρώνονταν οι νεαροί επιστήμονες και συζητούσαν για εξέχοντες διανοητές και φιλοσόφους του καιρού τους. Η φυσιογνωμία που άσκησε καθοριστική επίδραση στις ιδέες τους ήταν ο σπουδαίος φιλόσοφος Ανρί Πουανκαρέ, καθηγητής των μαθηματικών και της αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Το δικό του έργο παρότρυνε σε μια πιο διεισδυτική αντίληψη του χώρου και του χρόνου, τόσο τον Πικάσο όσο και τον Αϊνστάιν. Ο συγγραφέας αναγνωρίζει τους προγόνους τους, τους καθοδηγητές τους τρόπον τινά, αλλά εκείνο που κυρίως τον απασχολεί είναι γιατί εκείνοι, οι πιο έμπειροι, έκαναν πίσω εκεί που ο Πικάσο και ο Αϊνστάιν προχώρησαν παρακάτω τολμώντας το επόμενο βήμα.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-09-2002