Δύστηνος άγγελος

[...]
Ο κυνικός αυτός Ανατολικογερμανός, με το μαύρο χιούμορ και την ειρωνεία, ριζοσπαστικός και προκλητικός, αφοριστικός και παραδοξολόγος, αντιφατικός σε όλα και ανυποχώρητος πολέμιος κάθε ψευδαίσθησης, γνήσιος κληρονόμος του Μπρεχτ αλλά και του Κάφκα, μπόρεσε στα ποιήματά του, σε κείμενα πρόζας, στα θεατρικά έργα και τις σκηνοθεσίες του, σε καταθέσεις και τοποθετήσεις, να εκφράσει παραδειγματικά -ίσως πιο διαλεκτικά και πιο διεισδυτικά, κατά συνέπεια και πιο απαισιόδοξα από οποιονδήποτε άλλον- την πολιτική και πολιτιστική τραγωδία των καιρών μας. Χωρίς ποτέ να χάσει από τον ορίζοντα της πυκνής και επιθετικής γραφής του τους κραδασμούς της νεοτερικής συνείδησης, όπως και όποτε αυτή εκδηλώθηκε, από τις πρώτες εξάρσεις του μοντέρνου στη λογοτεχνία μέχρι τις όψιμες εκτινάξεις της μεταμοντέρνας αγωνίας.
[...]




ΕΛΕΝΗ ΒΑΡΟΠΟΥΛΟΥ: Εισαγωγή
ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ
Η ΜΗΧΑΝΗ ΑΜΛΕΤ
Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΑΝΑΜΝΗΣΗ ΑΠΟ ΜΙΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
ΟΔΟΣ ΒΟΛΟΚΟΛΑΜΣΚΕΡ 1 ΡΩΣΙΚΟ ΑΝΟΙΓΜΑ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΙΚΟΝΑΣ
ΠΟΙΗΜΑΤΑ
Από το 1949 . . .
ΕΙΚΟΝΕΣ
ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ 1950
ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ
ΜΠΡΕΧΤ
ΟΔΥΣΣΕΑΣ
ΜΟΤΙΒΟ ΑΠΟ ΤΗΝ Α.Ζ.
ΟΡΦΕΑΣ ΟΡΓΩΜΕΝΟΣ
Ο ΔΥΣΤΗΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ
Από το 1959 . . .
ΟΙΔΙΠΟΔΑ ΣΧΟΛΙΟ
ΧΘΕΣ ΑΡΧΙΣΑ
ΜΗΔΕΙΑΣ ΘΕΑΜΑ
Από το 1969 . . .
ΚΕΙΜΕΝΟ ΗΛΕΚΤΡΑ
ΠΡΟΒΟΛΗ 1975
Ο ταξιδιώτης Σαίξπηρ . . .
Από το 1979 . . .
ΘΡΑΥΣΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΟΥΙΤΖΙ ΝΟΝΟ
Από το 1989. . .
ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ
ΔΥΣΤΗΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ 2
ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΕΝΕΚΑ
ΘΑΝΑΤΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ
ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
ΑΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
ΟΝΕΙΡΟΔΑΣΟΣ
WELCOME TO SANTA MONICA
ΒΡΥΚΟΛΑΚΑΣ
ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΔΙΟΧΕΙΡΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
ΔΡΑΜΑ
Τράβα Αριέλ. . .
ΠΕΖΑ
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΠΠΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΡΩΤΟΣ
ΣΟΤΕΜΠΕΚ
Ο ΣΙΔΗΡΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΣ
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ
ΗΡΑΚΛΗΣ 2 ή Η ΥΔΡΑ
ΑΓΓΕΛΙΑ ΘΑΝΑΤΟΥ
Αρτώ ή γλώσσα του μαρτυρίου . . .
Η ΠΛΗΓΗ ΒΟΫΤΣΕΚ
ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ ΚΑΙ ΣΑΜΟΥΡΑΪ
ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΑ
ΚΡΟΑΤΗΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΝΕΙΡΟΥ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1995
Εργοβιογραφία

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ζήτω η Γερμανία!» κραύγαζαν, μεσούντος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Αντρέ Μπρετόν και οι Γάλλοι υπερρεαλιστές, σοκάροντας τους συμπατριώτες τους και σχολιάζοντας με έναν τέτοιο σκανδαλώδη τρόπο τις σοβινιστικές ροπές - και μάλιστα εν καιρώ πολέμου. Και η Γερμανία έγινε ο σιδερόφρακτος θάνατος, έγινε ο σιδερόφρακτος όλεθρος, έγινε η σιδερόφρακτη λαίλαπα, για να συντριβεί κατόπιν, να κοπεί στα δύο, να συντρίψει τα ίδια τα παιδιά της, αλλά και για να μας προσφέρει καλλιτέχνες, συγγραφείς και ποιητές που έμελλε να κραυγάσουν «Κάτω η Γερμανία!», που σημαίνει πια κάτω κάθε κατάρα, κάτω κάθε σοβινισμός, κάτω κάθε κίνδυνος που ξεκινάει ανεπαισθήτως και καταλήγει να μολύνει τους πάντες, καταλήγει σε στρατιές θυτών και θυμάτων, καταλήγει στην κονιορτοποίηση της ανθρώπινης προσωπικότητας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Ο Χάινερ Μίλερ (1929-1995) γράφει στα ερείπια ενός πολιτισμού, γράφει για τα ερείπια ενός πολιτισμού. Και γράφει με μια γλώσσα ερειπωμένη, γράφει με τα σπαράγματα μιας γλώσσας, γράφει έτσι ώστε η γλώσσα του να είναι γλώσσα της ανυπακοής, γλώσσα της εναντίωσης. Γράφει «με πτώματα λέξεων και σκουπίδια ομιλιών» («Περιγραφή εικόνας»), υιοθετεί τη μέθοδο του κολάζ και του μοντάζ, μια μέθοδο που επιχειρεί από ένα κατακερματισμένο όλον να συνθέσει παρατεταμένες κραυγές και να προκαλέσει αλυσιδωτές εκρήξεις. Καταφεύγει στο λογοτεχνικό corpus των τελευταίων αιώνων, και θέλει να διασώσει ό,τι αξίζει να διασωθεί, θέλει να ανασύρει από τα ερείπια ό,τι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εκ νέου, με άλλον τρόπο, για να συγκλονίσει τους αναγνώστες που τόσες τραγωδίες, τόσες περιπέτειες και τόσες κακουχίες έχουν καταστήσει αδιάφορους ή έστω αμήχανους.

Ο Μίλερ καταφεύγει στα κείμενα που είναι γραμμένα με αίμα και όπου πρωταγωνιστεί το αίμα. Καταφεύγει στη Μήδεια, καταφεύγει στον Αμλετ, καταφεύγει στον Οιδίποδα, καταφεύγει στον Μάκβεθ. Η αρχαία τραγωδία, ο Σέξπιρ και ο Αντονέν Αρτό, ο μάρτυρας του Ροντέζ, του παρέχουν το υλικό (όπως θα μας υπενθυμίζει διαρκώς και με τους τίτλους του), του παρέχουν εκείνες τις στιγμές κατά τις οποίες «η λογοτεχνία αποσπάται από την αστυνομία», τις στιγμές κατά τις οποίες «ο ήλιος των βασανιστηρίων φωτίζει συγχρόνως όλες τις ηπείρους αυτού του πλανήτη». Ενα τέτοιο υλικό συνδυάζεται, στην περίπτωση του Μίλερ, με βαθιές γνώσεις ιστορίας και φιλοσοφίας - μιας ιστορίας και μιας φιλοσοφίας που βιώνονται βαθιά, που γίνονται ένα με το πετσί του σπαρασσόμενου συγγραφέα, και παύουν να είναι τυπωμένο χαρτί.

Η εξέγερση και η κατάντια της σε εξουσιαστικό συμπαγές κράτος, η επανάσταση και η προδοσία της, η πάλη για την ελευθερία και η έκπτωσή της σε γραφειοκρατικό ολοκληρωτισμό, είναι μόνιμο θέμα του Μίλερ. Δεν θα συμφωνούσα ότι είναι «κυνικός συγγραφέας». Είναι μάλλον ένας μαχόμενος απεγνωσμένος, κάποιος που πορεύτηκε πάντα με τα μάτια ανοιχτά, που θέλησε να ακολουθήσει το παράδειγμα του Μπρεχτ - να κινείται στις μεθορίους, να παίζει με την εξουσία και να την ξεγελά - και αυτό σχεδόν τον τσάκισε. Πύκνωση όλων ετούτων αποτελεί το συνταρακτικό του έργο «Η Αποστολή». Εκεί, σ' αυτό το χρονικό της προδοσίας (και κατά τρόπο αρνητικό: μανιφέστο ελπίδας), ακούγεται μια γυναικεία φωνή να λέει: «Είμαι ο Αγγελος της Απελπισίας. Με τα χέρια μου μοιράζω τη μέθη, την αναισθησία, τη λήθη, την ηδονή, το μαρτύριο των σωμάτων. Ομιλία μου είναι η σιωπή, τραγούδι μου η κραυγή. Στη σκιά της φτερούγας μου κατοικεί ο τρόμος. Ελπίδα μου είναι η τελευταία πνοή. Ελπίδα μου είναι η πρώτη μάχη. Είμαι το μαχαίρι που μ' αυτό ο νεκρός ξεκαρφώνει το φέρετρό του. Είμαι ο μελλούμενος. Πέταγμά μου η εξέγερση, ουρανός μου η άβυσσος του αύριο».

Ο Μίλερ μιλάει για τη γενιά του, μιλάει για μια γενιά που λίγο έλειψε να χαθεί -αν δεν χάθηκε ολότελα- στο «βάλτωμα του ιστορικού χείμαρρου σε βούρκο αίματος», όπως σημειώνει στο εισαγωγικό δοκίμιό της η έξοχη μεταφράστρια Ελένη Βαροπούλου. Ή, με τα λόγια του ίδιου του Μίλερ, «Υπάρχει για τη γενιά μου η Μεγάλη Πορεία μέσα απ' τις κολάσεις του Διαφωτισμού, μέσα από το βούρκο αίματος των ιδεολογιών». 'Η, ακόμη, σύμφωνα με την περίφημη διατύπωση του Τζορτζ Στάινερ, πρόκειται για την αγωνιώδη αναμέτρηση του δημιουργού - και της γενιάς του - με τη «γραμματική της μη ζωής». Μια αναμέτρηση με τις άγριες, με τις βάναυσες αντιφάσεις που οδηγούν σε σκοτεινά αδιέξοδα: «Το βλέμμα χωρίς βλέφαρο επάνω στην πραγματικότητα των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας και των στρατοπέδων εξόντωσης. Το χωριό εναντίον της πόλης, ουτοπία του Πολ Ποτ, αναγνώστη του Χέγκελ και θαυμαστή του Βερλέν. Η καθυστερημένη εβραϊκή εκδίκηση με λάθος αντικείμενο, κλασική περίπτωση καθυστερημένης υπακοής. Η αγκύλωση ενός κόμματος που χειροτονήθηκε νικητής, κατά την άσκηση της εξουσίας, δωρισμένης ή εκβιασμένης μέσα στην οικονομία ελλειμμάτων του υπαρκτού σοσιαλισμού» (από το κείμενο «Σέξπιρ: Μια διαφορά»).

Πάλι και πάλι ο Σέξπιρ στο έργο/τραύμα, στο έργο/πληγή χαίνουσα, στο έργο/κραυγή του Χάινερ Μίλερ. Μιλάει ο Αμλετ, με την πλάτη στραμμένη στα ερείπια (πάλι τα ερείπια!) της Ευρώπης: SOMETHING IS ROTTEN ΙΝ THIS AGE OF ΗΟΡΕ, έτσι, με κεφαλαία. ΚΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΑΠΙΟ ΣΕ ΤΟΥΤΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΛΠΙΔΑΣ. Και είναι σάπιο γιατί η ελπίδα είναι στερημένη από τη διαλεκτική της διάρκειας, είναι στερημένη από τη διαλεκτική παρελθόνος/παρόντος/μέλλοντος, έχει χάσει - πάλι: μες στα ερείπια - το χθες της, έχει χάσει τις βλέψεις της σε ένα αύριο αξιοπρέπειας και ελευθερίας, έχει χάσει και την αίσθηση του παρόντος. «Τι περιμένεις. Οι πετεινοί σφάχτηκαν. Το αύριο δεν θα συντελεστεί πλέον» («Η μηχανή Αμλετ», «Die Hamletmaschine», που τόσο καίρια «μελοποίησαν» και παρουσίασαν οι Einstuerzende Neubauten).

Ο Χάινερ Μίλερ είναι δημιουργός πολύτιμος. Είναι σκληρός και αδυσώπητος, αλλά μας προσφέρει την κρυστάλλινη διαύγειά του είτε όταν εκπονεί θεατρικές δράσεις είτε όταν γράφει ποίηση είτε όταν συνθέτει πεζογραφήματα. Τα κείμενά του είναι εκρήξεις και κραυγές, είναι μικρές θορυβώδεις συμφωνίες που πασχίζουν να μας εξοικειώσουν με τη βουή και το πάθος της εποχής μας, της βαριάς κληρονομιάς (που ο μεταμοντέρνος πολτός θέλει να λησμονήσουμε), της ιστορίας που είναι το θέατρο των αντιφάσεων και των συγκρούσεων. Οπως σημειώνει εύστοχα η Ελένη Βαροπούλου: «Τον Μίλερ τον απασχολεί η "μικροφυσική" της βίας, στο στάδιο που η βία μολύνει ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό, όταν οι συνειδήσεις αλλοτριώνονται και ο ανθρώπινος παράγοντας, παγιδευμένος στη δυναμική των κυρίαρχων και υποταγμένων ομάδων, χειραγωγείται από τις δυνάμεις της πολιτικής εξουσίας».

Αυτό δεν απασχολεί, άλλωστε, με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο, όλους τους μεγάλους δημιουργούς του αιώνα που αφήσαμε πίσω μας;



ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/07/2001