Ο Κολοσσός του Μαρουσιού ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Πρόλογος Αλέξανδρος Αργυρίου

«Αν είμαι ένας επαναστάτης, όπως έχει ειπωθεί, το είμαι ασυναίσθητα. Δεν είμαι σ' επανάσταση ενάντια στην παγκόσμια τάξη»

Χένρι Μίλερ

Ο Χένρι Μίλερ, που διέμενε τότε στο Παρίσι, αψηφώντας τους κακούς οιωνούς -όταν τα μηνύματα του Β' Παγκοσμίου πολέμου διαγράφονταν στον ορίζοντα- αποφασίζει να έρθει στην Ελλάδα το 1939, έχοντας εξασφαλίσει τη φιλοξενία του άγγλου συγγραφέα Λόρενς Ντάρελ, ο οποίος ζούσε στην Κέρκυρα. Αρχικά κινήθηκε χωρίς πρόγραμμα, πηγαίνοντας αποδώ και αποκεί. Θα εντυπωσιαστεί από τις συναντήσεις του με τον Κατσίμπαλη, τον Σεφέρη, τον Αντωνίου, τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Τσάτσο και εξαιτίας τους θα παρατείνει τη διαμονή του. Θα φύγει από την Ελλάδα πιεζόμενος από την αμερικανική πρεσβεία που ήθελε να εγκαταλείψουν οι υπήκοοί της τον τόπο, λόγο του πολέμου που είχε αρχίσει πλέον.
Οι εντυπώσεις του από το ταξίδι του θα πάρουν τον τίτλο Ο Κολοσσός του Μαρουσιού και συνιστούν μια ιδιότυπη περιδάβαση στην ελληνική ανθρωπογεωγραφία.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

"Ο κολοσσός του Μαρουσιού" παραμένει ένα από τα γοητευτικότερα κείμενα που έχουν γραφτεί για τη σύγχρονη Ελλάδα. Γοητευτικό γιατί περιγράφει μιαν Ελλάδα γοητευτική μέσα στη μοναξιά της, σαν ένα μικρό κομμάτι αιωνιότητας που έφθασε στα αβαθή του δικού μας χρόνου. η Ελλάδα αυτή μπορεί να μην υπάρχει πια. Όμως διαβάζοντας τον "Κολοσσό" αισθάνεσαι ότι την κουβαλάς στα κύτταρα της ψυχής σου.
(Τάκης Θεοδωρόπουλος εφημερίδα "Τα Νέα", 13-14/11/2004)





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχει μια κατηγορία βιβλίων που είναι αδύνατον να αναγνωσθούν έξω από τα συμφραζόμενά τους (πολιτισμικά και λογοτεχνικά). Αυτό συμβαίνει είτε (σπανιότερα) επειδή η καθεαυτή λογοτεχνική τους αξία είναι σχετικά μικρή και συνδέθηκαν με την ιστορία της λογοτεχνίας για άλλους, πέραν της αξίας τους, λόγους είτε (συχνότερα) επειδή έπαιξαν έναν ευρύτερο πολιτισμικό ρόλο. Σ' αυτήν τη δεύτερη κατηγορία ανήκει ο «Κολοσσός του Μαρουσιού» του Χένρι Μίλερ, ο οποίος σχεδόν πάντα ταυτίζεται με την επιρροή που άσκησε στο εγχώριο λογοτεχνικό σύστημα στα χρόνια που εκδόθηκε -μέσα στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο-, αλλά και πολύ αργότερα, όταν πρωτομεταφράστηκε -εκ του γαλλικού- από τον Καραντώνη (1965). Ωστόσο η αποκλειστική ένταξη του βιβλίου σε αυτή την κατηγορία το αδικεί. Διότι, παράλληλα, συνιστά ένα κείμενο που διαθέτει τη δική του, αυτόνομη λογοτεχνική αξία -και τούτο όχι μόνο προς την κατεύθυνση μιας, λιγότερο ή περισσότερο απτής, ελληνογνωσίας...

Ο «Κολοσσός» είναι ο καρπός της περίπου πεντάμηνης -από τον Αύγουστο ώς το Δεκέμβριο του 1939- παραμονής του Μίλερ στην Ελλάδα. Με αρχική αιτία τον Λόρενς Ντάρελ, ο Μίλερ επισκέπτεται την Ελλάδα, πραγματοποιώντας ένα από τα όνειρά του. Στο διάστημα της εδώ παραμονής του θα επισκεφθεί πόλεις (Κέρκυρα, Αθήνα, Ηράκλειο, Πάτρα, Σπάρτη, Θήβα, Ναύπλιο κ.λπ.), αρχαιολογικούς χώρους (Κνωσσός, Φαιστός, Ακρόπολη, Τίρυνθα, Μυκήνες), θα συναντήσει ανθρώπους (Κατσίμπαλη, Σεφέρη, Δ. Ι. Αντωνίου, Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Π. Βυζάντιο, Τσάτσο αλλά και τον Σπύρο από την Κέρκυρα ή τον Αλέξανδρο, φύλακα στη Φαιστό), θα προβεί σε ατελείωτες οινοποσίες και γεύματα, θα ταλαιπωρηθεί στις μετακινήσεις του κ.λπ.

Τα «ταξιδιωτικά» κείμενα -τα εισαγωγικά είναι αναγκαία στην περίπτωση του «Κολοσσού»- έχουν το χαρακτηριστικό ότι περικλείουν πάντα το βλέμμα, αλλά ένα βλέμμα που φιλτράρεται, μεταγενέστερα, από το μηχανισμό της αφήγησης. Συνεπώς αυτό που περιγράφουν δεν είναι το βλέμμα τη στιγμή που τα μάτια βλέπουν, αλλά το βλέμμα έτσι όπως το θυμάται -ή το παραμορφώνει- η συνείδηση τη στιγμή που αφηγείται. Ετσι, δεν περιγράφεται το βλέμμα, αλλά η ανάμνηση του βλέμματος, αυτό που θυμάται η συνείδηση ότι ήταν το βλέμμα. Εντεύθεν και η λογοτεχνικότητά τους: η θεμελιώδης παραμόρφωση -ηθελημένη ή αθέλητη- είναι ήδη παρούσα: από το βλέμμα στην ανάμνησή του η διαδρομή είναι τεράστια, όση ανάμεσα στο αντικείμενο και την περιγραφή του. Αυτό το διαθλασμένο βλέμμα είναι το βλέμμα του συγγραφέα, και έτσι περιγράφει και καταγράφει ο Μίλερ, ενίοτε με απροκάλυπτο θαυμασμό και φιλελληνικά αισθήματα, την Ελλάδα του 1939.

Η παρέκβαση αυτή ήταν αναγκαία, για να γνωρίζει ο αναγνώστης τι πρόκειται να βρει στον «Κολοσσό»: δεν πρόκειται για την ουδέτερη, συναισθηματικά άχρωμη περιγραφή τόπων ούτε, πολύ περισσότερο, για τη μετάδοση πληροφοριών οποιουδήποτε είδους (γεωγραφικών, ιστορικών, λαογραφικών, ανθρωπολογικών ή άλλων). Το βιβλίο, πάνω απ' όλα, είναι η τεθλασμένη ματιά που ρίχνει ο Μίλερ στην ελληνική πραγματικότητα, μια ματιά που διηθείται μέσα από τις θεωρητικές απόψεις του συγγραφέα, τη θυμική του προσέγγιση στον, πραγματικό ή φανταστικό, τόπο «Ελλάδα» και τις μυθολογικές προεκτάσεις αυτής της προσέγγισης. Ακόμα και τα πρόσωπα που συναντά ο Μίλερ (πρόσωπα μυθικά για τη λογοτεχνία μας, τα οποία ο συγγραφέας περιγράφει με περισσό οίστρο και με τα οποία, δυστυχώς, μας λείπει ο χώρος για ν' ασχοληθούμε εκτενέστερα) θα εξατμίζονταν, θα χάνονταν, αν δεν τα προίκιζε με τη δική του ματιά: είναι το δικό του βλέμμα που τα αποθεώνει, όχι η πραγματικότητα.

Αυτό φαίνεται ανάγλυφα, αν κανείς αντιβάλει, στα σημεία που τέμνονται, τον «Κολοσσό» με τις «Πρώτες εντυπώσεις από την Ελλάδα». (Στον τόμο συμπεριέχονται οι «Εντυπώσεις». Πρόκειται για τις σημειώσεις που άφησε πίσω του ο Μίλερ φεύγοντας από την Ελλάδα, οι οποίες πρωτοεκδόθηκαν αρκετά καθυστερημένα, το 1973.) Στις «Εντυπώσεις», που στην ουσία είναι ένα μικρού όγκου πρόπλασμα για τον «Κολοσσό», φαίνεται μια ρεαλιστικότερη, καταγραφική ματιά, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύεται και η παρατηρητικότητα του Μίλερ. Αντιθέτως, στον «Κολοσσό» το ίδιο ακριβώς υλικό απογειώνεται, καθώς γίνεται αντικείμενο της συγγραφικής επεξεργασίας, για να φτάσει, σε ορισμένα σημεία, όπως π. χ. στην επίσκεψη στις Μυκήνες ή στη Φαιστό, να εξαϋλωθεί εντελώς ο τόπος, για να μείνει η γραφή. (Αυτό περίπου υπαινίσσεται ο Αλέξανδρος Αργυρίου στον εμπερίστατο πρόλογό του, όταν κάνει λόγο για διαφορετικές νομοθεσίες που διέπουν τα δύο κείμενα: πρόκειται, νομίζουμε, για τη διαφορά που χωρίζει την αρχική, τρεμάμενη συγγραφική χειρονομία από το τελειωμένο έργο. Ο νομοθέτης παραμένει ο ίδιος, το πεδίο όπου θα ασκήσει την εξουσία του αλλάζει.)

Ενα από τα χαρακτηριστικά του βιβλίου -και αυτό που, μεταξύ άλλων, αίρει το χαρακτηρισμό του ως «ταξιδιωτικού»- είναι η κινητικότητα της περιγραφής: ο Μίλερ δεν περιγράφει ακολουθώντας κανόνες ή συμμετρίες, δεν ενδιαφέρεται για την απονομή δικαιοσύνης. Διάπυρος ταξιδιώτης και παρατηρητής, αδιάφορος για τη δικαιοσύνη των πραγμάτων, συστέλλει ή διαστέλλει κατά βούληση το αντικείμενο της περιγραφής του. Από αυτή την κινητικότητα πηγάζει και η -αγαπητή σ' εμάς- έλλειψη συμμετρίας, άλλο σημαίνον στοιχείο του βιβλίου, αυτού του βιβλίου συναντήσεων με τόπους και ανθρώπους.

Εν κατακλείδι: ο Χένρι Μίλερ με τον «Κολοσσό» του μας χαρίζει έναν εκτεταμένο, ιδιότυπο εσωτερικό μονόλογο, καμωμένον από τον ίδιο τον αφηγητή-συγγραφέα, όπου η ελληνογνωσία είναι μία μόνο από τις πολλές πτυχές του. Ταυτόχρονα η θερμή, πρωτοπρόσωπη αφήγησή του μας προτείνει ένα είδος ειρήνης που υπερβαίνει την έλλογη γνώση: τη χωρίς όρους αποδοχή του Εαυτού και του Αλλου.

Ο πρόλογος του Αλέξανδρου Αργυρίου τοποθετεί το βιβλίο με έγκυρο τρόπο στα τεχνοϊστορικά του συμφραζόμενα, φωτίζοντας ταυτόχρονα άγνωστες στο πλατύ κοινό πτυχές του έργου.

Η μετάφραση της Ιωάννας Καρατζαφέρη, αν και είχε να αναμετρηθεί με το αξεπέραστο πρότυπο του Καραντώνη, τα κατάφερε. Απέδωσε με ενάργεια τόσο τα οργανωμένα όσο και τα οιονεί παραληρηματικά μέρη του λόγου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/03/2005