Οξυγόνο

Καλοκαίρι του 1997. Ο Αλεκ Βαλεντάιν επιστρέφει στο πατρικό σπίτι του, στο Ουέστ Κάντρι, για να φροντίσει την Αλις, τη μητέρα του, που είναι βαριά άρρωστη. Στο Σαν Φρανσίσκο της Αμερικής, ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο Λάρι, ετοιμάζεται να γυρίσει κι αυτός, γνωρίζοντας πως θα δυσκολευτεί να κρύψει απ' τους δικούς του το γεγονός ότι το τηλεοπτικό άστρο του έχει δύσει και ο γάμος του κινδυνεύει.
Αντιθέτως, όλα δείχνουν να πηγαίνουν καλά για τον Ούγγρο θεατρικό συγγραφέα Λάσλο Λάζαρ, το έργο του οποίου μεταφράζει ο Αλεκ. Ο Λάσλο έχει ένα άνετο σπίτι στο Παρίσι, επαγγλεματική καθιέρωση, τρυφερό ερωτικό δεσμό και πολλούς και καλούς φίλους. Δεν μπορεί όμως ν' αποτινάξει την ανάμνηση της εξέγερσης του 1956, ούτε της κραυγής για βοήθεια στην οποία δεν είχε ανταποκριθεί τότε.
Και τα τέσσερα αυτά πρόσωπα βρίσκονται σε μια αποφασιστική καμπή της ζωής τους και καλούνται ν' αντιμετωπίσουν μια νέα πρόκληση, να πάρουν μέρος σε μια πράξη λύτρωσης -αν και όχι απαραίτητα αυτή που προβλέπουν. Σ' αυτό το ωραίο και δυνατό μυθιστόρημα οι ήρωες του Αντριου Μίλλερ αγωνίζονται με το σεξ, τον έρωτα, το θάνατο, αναζητώντας την ευτυχία καθώς και την απάντηση στο καυτό ερώτημα: ποιο είναι το πραγματικό τίμημα της ανθρώπινης επιτυχίας;

Από το εξώφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αγγλος Αντριου Μίλερ (1960), σ' αυτό το τρίτο μυθιστόρημά του, μετά την εγκαταβίωσή του σε άλλες σκοτεινές εποχές, όπου και είχε τοποθετήσει τα δύο προηγούμενα ιστορικά έπη του, αποφασίζει να βάλει τους χαρακτήρες του στο παρόν, εποχή όχι λιγότερο ασφυκτική, τουλάχιστον έτσι όπως παρουσιάζεται στο «Οξυγόνο». Στο «Λυτρωτή πόνο» (1997) ακολουθεί τα ίχνη της ιστορίας του 18ου αιώνα, μέσα από έναν ήρωα, χειρουργό, που δεν μπορεί να αισθανθεί συναισθήματα και πόνο, στον «Καζανόβα» (1998), το δεύτερό του μυθιστόρημα, ήρωάς του είναι ο θρυλικός εραστής των γυναικών, που γίνεται ο ίδιος θύμα του πάθους του, ενώ στο τελευταίο του μυθιστόρημα εμφανίζεται ένας επαναστάτης που δεν μπορεί να τραβήξει τη σκανδάλη. Στο «Οξυγόνο» (2001), το οποίο είναι ένα οδοιπορικό στις ρίζες των χαρακτήρων του, η προσοχή του Μίλερ εστιάζεται μεν στο σύγχρονο κόσμο, τα τοπία όμως που επισκέπτεται δεν είναι λιγότερο εξωπραγματικά, καθώς εστιάζεται κυρίως στη συναισθηματική τους ανταπόκριση και σε ένα αβάσταχτο κενό, που προέρχεται από κάποια προσωπική, ανυπέρβατη αδυναμία. Αυτό που χαρακτηρίζει τον Μίλερ είναι πως δεν επιδιώκει να τονίσει ούτε και επενδύει στις αρετές των χαρακτήρων του, αλλά τονίζει τις αδυναμίες τους σε ό,τι δεν κατόρθωσαν να κάνουν και που για κάποιο λόγο είναι θέμα ύψιστης σημασίας για τους ίδιους. Η παράλειψη αυτή δημιουργεί μια μελαγχολία, η οποία διατρέχει το μυθιστόρημα, καθώς επανέρχεται συνεχώς η ανικανότητά τους, αλλά και η αντίστασή τους, να εκπληρώσουν κάποιο στόχο, ανικανότητα η οποία τους στερεί το επιούσιο οξυγόνο, που είναι αλληγορικά απαραίτητο για την επιβίωσή τους και του οποίου η απειλή της έλλειψης συνεχώς υπενθυμίζεται.



Ανάσες τρόμου



«Οξυγόνο» ονομάζεται και το θεατρικό έργο το οποίο μεταφράζει ο κεντρικός ήρωας Αλεκ, ένα έργο ελλειπτικό, γραμμένο από τον Ούγγρο εμιγκρέ Λάσλο Λάζαρ, που ζει στο Παρίσι, και ο οποίος, παρά την επιτυχημένη καριέρα του, κατατρύχεται από μια βασανιστική μνήμη. Στο έργο του περιγράφεται η εμπειρία τριών μεταλλωρύχων, που βρίσκονται παγιδευμένοι κάτω από τη γη έπειτα από ένα ατύχημα σ' ένα ορυχείο. Ο πρώτος αποδέχεται τη μοίρα του, ο δεύτερος εξοργίζεται με τις οικονομικές και κοινωνικές δομές που τον οδήγησαν εκεί και ο τρίτος παλεύει ανέλπιδα να ανοίξει μια δίοδο, τη στιγμή που και οι τρεις μοιράζονται το ελάχιστο εναπομείναν οξυγόνο.

Παρ' ότι ο Λάζαρ μοιάζει να διαθέτει όσα στερείται ο Αλεκ -χρήματα, φήμη, ένα άνετο διαμέρισμα στο Παρίσι- μοιράζονται, μεταφραστής και δημιουργός, ένα κοινό αίσθημα ανεπάρκειας. Μαθαίνουμε πως ο Λάζαρ, στην επανάσταση του 1956 στη χώρα του, δεν κατάφερε να εμποδίσει τη δολοφονία ενός αγαπημένου του φίλου, γιατί, όταν χρειάστηκε να επέμβει, δίστασε.

Το θεατρικό έργο του Λάζαρ, που το έγραψε -όπως εξομολογείται ο ίδιος- για να «μετατοπίσει την ενοχή του», παρουσιάζει συμβολικές ομοιότητες με τη ζωή του μεταφραστή: Τρία κοντινά του πρόσωπα στερούνται είτε μεταφορικά είτε κυριολεκτικά το οξυγόνο. Η μητέρα του Αλις έχει περάσει στα τελευταία στάδια της ασθένειας με την «ύπουλη και κακόβουλη ευφυΐα», ασθένεια που της στερεί τον αέρα, κυκλοφορεί με φιάλες οξυγόνου και προσπαθεί να αντεπεξέλθει στις τελευταίες μέρες της ζωής επιστρατεύοντας τη δική της ευφυΐα (οφείλω να σημειώσω πως παρ' ότι πρόκειται για θέμα ιδιαίτερα τραγικό, η περιγραφή της εξέλιξης της ασθένειας είναι βαθιά ποιητική και τρυφερή). Ταυτόχρονα παρουσιάζεται και ο δεύτερος γιος της Αλις και αδελφός του Αλεκ, Λάρι, ο οποίος έρχεται από το Σαν Φρανσίσκο στην Αγγλία για να παρασταθεί στη μητέρα του, ένας ξεπεσμένος πρωταθλητής του τένις, που από τηλεοπτικός αστέρας της σαπουνόπερας καταλήγει πρωταγωνιστής πορνοταινιών και έχει μέσα στην τσάντα με τα ξυριστικά του ένα χάπι για τη διατήρηση της στύσης και ένα χάπι αυτοκτονίας. Ο Λάρι χρειάζεται κι εκείνος το οξυγόνο για την κόρη του Ελα, που πάσχει από άσθμα, αλλά και για τον ίδιο, για να μπορέσει να αποδεχτεί την αποτυχία του.

Μεταφορικά το οξυγόνο παρέχεται στους χαρακτήρες όταν επιδεικνύουν μια μικρή ή μεγάλη πράξη γενναιότητας ή θάρρους, με την οποία υπερβαίνουν τα όριά τους. Ο Λάρι διαπιστώνει στην υπερατλαντική πτήση πως «χρειάζεται το θάρρος που απαιτούσε η παραίτηση, να εμπιστευτεί τελείως διαφορετικά όπλα, την αδυναμία για παράδειγμα». Αυτού του είδους τις ζωογόνες ανάσες αποζητούν όλοι, μια ψευδαίσθηση πως με μια ηρωική πράξη θα μπορέσουν να ανοίξουν την απαραίτητη δίοδο και να «αεριστεί» η ζωή τους. Η μητέρα, που ο θάνατος την «παίρνει κομμάτι κομμάτι», πασχίζει να μεταμφιέσει τη βασανιστική ασθένεια σε μια μορφή αυτογνωσίας και παρατήρησης· ο Αλεκ, κάνοντας την κατάθλιψή του δημιουργική· ο Λάρι, που η ζωή «αντιστεκόταν στις απόπειρές του να την κατανοήσει», αποδεχόμενος τη ματαιωμένη ματαιοδοξία του στην ημιαναίσθητη μητέρα του· και τέλος ο Ούγγρος Λάζαρ, που με τη μετριοπαθή ζωή του έχει κάνει τη φυγοπονία και τη ματαιότητα «φετίχ», τολμάει έστω και σε προχωρημένη ηλικία να αρπάξει μια «δεύτερη ευκαιρία» για μια πράξη γενναιότητας:

«Υπάρχει σε οποιαδήποτε σιωπή η κραυγή που δεν ανταποκρίθηκα» λέει, και απαντάει σ' αυτή την κραυγή που τον καταδιώκει με μια πράξη, έστω και καθυστερημένα.



Ζωογόνες δοκιμασίες



Ο Μίλερ υπαινίσσεται πως όλοι θα κριθούμε από κάποιες ακραίες στιγμές, από κάτι που υπερβαίνει την αγάπη, που είναι «αυθαίρετη υπόθεση και εξαρτάται από την τύχη», θα κριθούμε από κάτι βαρύτερο, «από τις αιφνίδιες δοκιμασίες της ζωής», στιγμές για τις οποίες χρειάστηκε η προετοιμασία μιας ζωής, στιγμές όπου «θα πρέπει να κάνεις ένα βήμα μπροστά από μια γραμμή σιωπηλών προσώπων και να δηλώσεις ποιος είσαι. Να πεις ναι, όταν οι άλλοι λένε όχι. Να τρέξεις και να μπεις στο σπίτι που καίγεται χωρίς τον παραμικρό δισταγμό».

Αυτό το σκοπό υπηρετεί και η εισαγωγή στο μυθιστόρημα της παράλληλης ιστορίας του Ούγγρου, στο να δώσει και μια άλλη κλίμακα δοκιμασιών και να καταδείξει πως η ζωή «ανασαίνει» αβίαστα εκείνες τις ελάχιστες στιγμές όπου κανείς δεν φυγομαχεί και δεν αποφεύγει τη δοκιμασία.

Το τέλος αυτού του μελαγχολικού υπαρξιακού βιβλίου είναι αισιόδοξο: αρκούν κάποιες στιγμές ατόφιας συνειδησιακής συνέπειας, υπαινίσσεται ο συγγραφέας, για να ισοσκελίσουν την αδράνεια μιας ζωής, καθώς αυτές οι ελάχιστες στιγμές δράσης είναι προϊόν μιας μακροχρόνιας και οδυνηρής επώασης και προετοιμασίας.

Αυτές οι ανόμοιες και επιφανειακά ασύνδετες ζωές των χαρακτήρων που εμφανίζονται στο μυθιστόρημα έχουν κάτι κοινό: κινδυνεύουν όλοι να πεθάνουν από ασφυξία, αλλά με διαφορετικούς τρόπους. Στο μυθιστόρημα η απελπισία «εισχωρεί σαν αέριο», κινδυνεύουν ακόμα και όσοι βρίσκονται στην επιφάνεια της Γης, με τον ίδιο τρόπο όμως εισχωρεί και η ελπίδα, το οξυγόνο που τροφοδοτεί αυτούς που τολμούν και βρίσκουν το δικό τους τρόπο εισπνοής.

Η γραφή του Μίλερ σε κάποιες στιγμές διαθέτει μια ελεγειακή χάρη· ειδικά στα κεφάλαια όπου περιγράφονται τα τελευταία στάδια της ασθένειας της Αλις επιτυγχάνεται μια αίσθηση κορύφωσης. Μια κορύφωση που αψηφά την απειλή του θανάτου, απειλή που διατρέχει ολόκληρο το μυθιστόρημα, είτε σαν ένας πυροβολισμός που ακούγεται στην αρχή του βιβλίου και σημαδεύει μια ποιητική συλλογή του Ρίλκε είτε με το χάπι αυτοκτονίας του Αλεκ. Ο θάνατος παραμονεύει, η γαλήνη όμως δεν έρχεται με την αποφυγή του αλλά με την απομάκρυνση του φόβου, που μπορεί να επιτευχθεί μονάχα ύστερα από πολυάριθμες πρόβες και δοκιμασίες, προσιτή μονάχα σε όσους δεν σταμάτησαν στιγμή να προπονούνται και είναι έτοιμοι για μια οριακή, αλλά εξίσου λυτρωτική πράξη, που αποζημιώνει την παθητικότητα μιας ζωής.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/04/2002