Εις τον οίκον των τρελλών

ΕΠΙ ΤΑ ΙΧΝΗ... είναι οι τίτλος της νέας αυτής Σειράς. Στη Σειρά στεγάζονται άγνωστα, λανθάνοντα ή αθησαύριστα κείμενα. Τα κείμενα αυτά μπορεί να είναι μελέτες, μαρτυρίες κι ακόμη δυσεύρετα λογοτεχνικά έργα παλαιότερων εποχών.
Φιλοδοξία της Σειράς είναι να συνδεθεί με τη λογοτεχνική παράδοση και παράλληλα να ανασύρει από τη λήθη έργα, τα οποία παρέμεναν απρόσιτα στον αναγνώστη, εμπλουτίζοντας, όσο αυτό είναι δυνατόν, την έρευνα. Ο τίτλος, άλλωστε, είναι ενδεικτικός του είδους και της φυσιογνωμίας της.

Στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται πέντε σπονδυλωτά ταξιδιωτικά κείμενα με επίκεντρο την Κέρκυρα, την οποία ο Μιχαήλ Μητσάκης είχε επισκεφθεί στα 1886. Τα κείμενα αυτά είχαν δημοσιευθεί για πρώτη φορά στο περ. Εστία και τώρα όλα μαζί, εκδίδονται εδώ.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Γιάννης Μητσάκης (1865-1919) υπήρξε ένας από τους πιο ταξιδεμένους συγγραφείς του ελλαδικού χώρου κατά το 19ο αιώνα. Ζώντας από το γράψιμο, σε μια περίοδο που η λογοτεχνία έβρισκε πρόσφορο πεδίο ανάπτυξης και διάδοσης στις σελίδες λογοτεχνικών περιοδικών και εφημερίδων -γεγονός που είχε συμβάλλει στη δημιουργία του καινοφανούς για τα ελληνικά δεδομένα τύπου τού επαγγελματία συγγραφέα- ήταν υποχρεωμένος να συνεργάζεται με διάφορα έντυπα, γράφοντας κείμενα που όλα -είτε δημοσιογραφικά είτε χρονογραφήματα είτε διηγήματα- διακρίνονταν για την καλλιέπεια και την ποιητικότητά τους και μαρτυρούσαν την παιδεία, την οξυδερκή παρατηρητικότητα και τη στοχαστική διάθεση του δημιουργού τους. Μαρτυρούσαν, ακόμα, και την εκφραστική αγωνία που τον διακατείχε και την υφολογική τελειομανία και αυταρέσκεια που τον διέκριναν, με όποιο αφηγηματικό είδος και αν καταπιανόταν· ιδίως στις ταξιδιωτικές του αφηγήσεις δεν επαφιόταν στις πρώτες εντυπώσεις του και στην από μνήμης κατάθεσή τους, αλλά κρατούσε λεπτομερείς σημειώσεις, τις οποίες εν συνεχεία επεξεργαζόταν καταλεπτώς, διανθίζοντας και εμπλουτίζοντάς τες με σκέψεις, κρίσεις κοινωνικού και ιστορικού ενδιαφέροντος, με συναισθήματα που του προκάλεσαν τόποι, τοπία, μορφές, εκφράσεις, χειρονομίες και λόγια ανθρώπων που είδε, συνδυάζοντας το δημοσιογραφικό ύφος με αυτό ενός στο έπακρο λογοτεχνικά πεπαιδευμένου αφηγητή.

Στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται πέντε «σπονδυλωτά ταξιδιωτικά κείμενα», όλα αναφερόμενα στην Κέρκυρα, την οποία ο Μητσάκης επισκέφθηκε για πρώτη φορά το Δεκέμβριο του 1886, ως εκπρόσωπος των εφημερίδων Ακρόπολις και Αστυ, προκειμένου να καλύψει δημοσιογραφικά την τελετή των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα τού Ιωάννη Καποδίστρια, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε τελικά, λόγω κακοκαιρίας. Τα κείμενα αυτά δημοσιεύτηκαν, σε έξι συνέχειες, στο εβδομαδιαίο περιοδικό Εστία του Γ. Κασδόνη, από τις 11 Ιανουαρίου ώς τις 27 Μαρτίου 1887. Στο πρώτο, που έχει τον τίτλο «Μέχρι Κερκύρας», αναφέρεται στο διάρκειας τριάντα ωρών ταξίδι του από την Αθήνα στην Κέρκυρα, περιγράφοντας τα επιμέρους τμήματα της πολύωρης διαδρομής του (σιδηροδρομικώς ώς την Κόρινθο, οδικώς από την Κόρινθο ώς την Πάτρα και από εκεί ακτοπλοϊκώς ώς τον τόπο προορισμού του). Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο σχολιασμός τού νέου, τότε, μέσου μεταφοράς: του τρένου, το οποίο αποκαλεί «ερυθρόφθαλμον τέρας», εντυπωσιασμένος από τη γρήγορη εναλλαγή των εικόνων και των τοπίων («Τόσαι εικόνες και τόσαι απόψεις, ων εκάστη θα ηδύνατο να εμβάλη εις πειρασμόν και ένα ζωγράφον»), καθώς και οι πρώτες εντυπώσεις του από την πόλη της Κέρκυρας, το αλλόκοτο σύμφυρμα των οικιών της, αλλά και ο «ποικιλώτατος» πληθυσμός της από Ελληνες, Ιταλούς και Ιουδαίους, που «παρέχει αφορμήν εις παρατήρησιν και μελέτην φυσιογνωμιών, χαρακτήρων, εθίμων, τύπων μόνον εδώ απαντωμένων».

Ακολουθεί το μεγαλύτερο απ' όλα κείμενο, με τον τίτλο «Δύο ανάκτορα» (Κερκυραϊκαί εντυπώσεις), όπου δεν αρκείται στην περιγραφή των εσωτερικών χώρων των δύο κτιρίων, αλλά επιχειρεί και να ζωντανέψει την καθημερινότητά τους τα χρόνια της αγγλοκρατίας στα νησιά του Ιονίου, όταν «ήδρευεν εν αυτώ των Αγγλων αρμοστών η ισχύς και η αυλή και η ακολουθία, ότε επλήρου αυτό της βρετανικής εξουσίας η λαμπρότης και η επιβολή, ότε συνήρχοντο υπό την στέγην του οι αντιπρόσωποι της Επτανήσου όπως συσκεφθώσι περί των υποθέσεων του Ιονίου Κράτους ή όπως προσφέρωσιν εις τον εκπροσωπούντα την Κραταιοτάτην Προστάτιδα Ανασσαν της αφοσιώσεως και της υποταγής της χώρας τον φόρον». Και το πραγματοποιεί αυτό βασιζόμενος σε πλήθος ιστορικών στοιχείων, από τα οποία επιλέγει και συνδυάζει όσα είναι, κατά την άποψή του, αρκετά για την αφηγηματική αναδημιουργία ενός κόσμου παρωχημένου αλλά πάντα ζωντανού και ατμοσφαιρικά γοητευτικού.

Στο «Εν Κερκύρα σωφρονιστήριον» ξεκινά επισημαίνοντας τις ιδιαίτερες γεωφυσικές, κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες, εξαιτίας των οποίων απουσιάζει μία εντελής περιγραφή της Ελλάδας από φυσική, κοινωνική και εθνολογική άποψη, για να προχωρήσει στη διεκτραγώδηση της κατάστασης που επικρατεί στις ελληνικές φυλακές, για τη λειτουργία των οποίων και τις συνθήκες διαβίωσης των φυλακισμένων φαίνεται καλά ενημερωμένος και επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον. Εχοντας επισκεφθεί, όπως προκύπτει, διάφορα σωφρονιστικά καταστήματα (της Χαλκίδας, του Παλαμηδιού, του Ρίου κ.ά.), για την περιγραφή των οποίων «δεν θα εξήρκει ουδεμιάς γνωστής γλώσσης το αφιερωμένον εις έκφρασιν της φρίκης λεξιλόγιον», εξυμνεί τις συνθήκες που επικρατούν στις φυλακές της Κέρκυρας, περιγράφει τις ψυχωφελείς ενασχολήσεις των εγκλείστων σ' αυτές, στηλιτεύοντας, παρ' όλ' αυτά, την κρατική αδιαφορία και ολιγωρία, εξαιτίας των οποίων το εν λόγω Σωφρονιστήριο δεν χαρακτηρίζεται, πλέον, από την παλαιά του τάξη και ευρυθμία.



Τρυφερότητα και συμπάθεια



Μεγαλύτερο ενδιαφέρον, πάντως, παρουσιάζει το τέταρτο κείμενό του, με τον τίτλο «Εις τον οίκο των τρελλών». Περιγράφει σ' αυτό τα κρατούντα στο φρενοκομείο του νησιού, έχοντας και πάλι, προηγουμένως, αναφερθεί στην παντελή έλλειψη κρατικής μέριμνας για τους φρενοβλαβείς, προς τους οποίους τρέφει ξεχωριστή συμπάθεια και τρυφερότητα. Πρώτα αναφέρεται στις συνθήκες διαβίωσής τους και, στη συνέχεια, περιγράφει μεμονωμένες περιπτώσεις τροφίμων που, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, του κίνησαν το προσωπικό ενδιαφέρον, τους πλησίασε και συνομίλησε μαζί τους, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι κάποιοι απ' αυτούς είναι, ενδεχομένως, το ίδιο ή και λιγότερο τρελοί από πολλούς άλλους που κυκλοφορούν ελεύθεροι στην κοινωνία. Και, βέβαια, τα όσα λέει για το Σωφρονιστήριο της Κέρκυρας αποκτούν μια άλλη συναισθηματική βαρύτητα, από το γεγονός ότι, κατά τη δεύτερη επίσκεψή του στο νησί, μερικά χρόνια αργότερα, εκδηλώθηκαν τα πρώτα συμπτώματα της ψυχικής του πάθησης, με αποτέλεσμα τον εγκλεισμό του σ' αυτό για δεκαπέντε ημέρες. Και σαν να θέλει να τελειώσει τις κερκυραϊκές εντυπώσεις του κάπως ευχάριστα, στο πέμπτο κείμενό του («Εν βιομηχανικόν κατάστημα») αναφέρεται, με ύφος μάλλον παιγνιώδες, στο ακμάζον «βιομηχανικό κατάστημα» παγνιοχάρτων και σιγαροχάρτων, χωρίς να παραλείψει, προηγουμένως, να στηλιτεύσει τη βιομηχανική αδράνεια του ελληνικού κράτους και της ελληνικής κοινωνίας, ευελπιστώντας, στο τέλος, στη γεφύρωση του χάσματος που χωρίζει την Ελλάδα από τον υπόλοιπο κόσμο στον τομέα της βιομηχανίας, την οποία αποκαλεί «ζωή των εθνών».

Και τα πέντε κείμενα, παρά το δημοσιογραφικό τους χαρακτήρα, εκτός από την οξεία παρατηρητικότητα, την ιστορική αίσθηση και την κοινωνική ευαισθησία, πιστοποιούν, κυρίως, την περιγραφική δεινότητα και την πολυσύνθετη υφολογική ταυτότητα του Μητσάκη. Οι περιπλανήσεις και οι περιγραφές του οποίου γίνονται, όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο φιλολογικός επιμελητής του βιβλίου, Γιάννης Παπακώστας, «στο επίπεδο της γλώσσας και των εκφραστικών σχημάτων. Οι πολλαπλές μεταφορές και παρομοιώσεις, τα ρητορικά σχήματα, οι υπαινιγμοί και οι συνυποδηλώσεις, η ευαίσθητη και οξύτατη παρατήρηση, η "περιγραφική υπερτροφία" συνιστούν και τα κριτήριά του για την επιλογή της κατάλληλης λέξης για το σχολιασμό και την κριτική των πραγμάτων»· συνδυάζοντας όλ' αυτά με λεπτή ειρωνεία και ένα, πολλές φορές, διαβρωτικό χιούμορ.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/06/2005