Κείμενα 1969-1989 Μια στιγμή στην τυπογραφία

Όταν κρατούσαμε τις λέξεις στα χέρια μας, τις λέξεις που συνθέταμε γράμμα γράμμα. Όταν μια σελίδα ζύγιζε κυριολεκτικά μέχρι και δύο κιλά. Όταν για ώρες ατέλειωτες τα χέρια δούλευαν σιωπηλά, σχηματίζοντας σελίδα σελίδα το βιβλίο.
Τότε ζήσαμε, για μια τυπογραφική στιγμή, από το 1969 έως το 1989, την απίστευτη περιπέτεια της τυπογραφίας. Τότε, ο Φίλιππος Βλάχος ήταν ανάμεσά μας και έφτιαχνε με τα χέρια του βιβλία. Τότε ένωσα κι εγώ την τύχη μου με τα «Κείμενα» και η τυπογραφία πήρε θέση στη ζωή μου· τότε, τον καιρό της δικτατορίας, που είχαμε κέφι για τα πράγματα και θέλαμε να πραγματοποιήσουμε τα όνειρά μας.
[...]

Από τον πρόλογο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεν γνώρισα τον Φίλιππο Βλάχο. Εμαθα για εκείνον μέσα από διηγήσεις άλλων, σε παρέες μεγαλύτερων, ανακαλύπτοντάς τον πίσω από διάφορα εγχειρήματα, συνδυάζοντας τις εκδόσεις των «Κειμένων» που συναντούσα με τον «τρελό» Κερκυραίο, τον Φιλιππόβλαχο, όπως τον αποκαλούν ακόμη και τώρα χαϊδευτικά. Κι όπως για όλους εκείνους τους ανθρώπους που τα γραπτά τους ίχνη όταν φεύγουν παραμένουν ελάχιστα, η συμβολή του έμενε στο μυαλό μου πάντα κάπως δυσεξακρίβωτη και η παρουσία του δυσδιάκριτη μέσα από ιστορίες για εκδόσεις και σχέδια, συντροφιές, ιδέες και μεγάλες κρασοκατανύξεις.

Δεκατρία χρόνια μετά το θάνατό του η Γεωργία Παπαγεωργίου, που επιμελήθηκε την παρούσα έκδοση, ξαναφέρνει στο προσκήνιο την εκδοτική κατά κύριο λόγο προσφορά του. Δεν είναι μόνο τα σημαντικά κείμενά της για την κοινή εκδοτική τους διαδρομή ούτε και το ποιητικό κείμενο της Κλαίρης Μιτσοτάκη για τον Κερκυραίο που στη δεκαετία του 1960 ήλθε στην Αθήνα για να κάνει θέατρο και κατέληξε να γίνει τυπογράφος -μέγιστος τίτλος τιμής που απέδιδε στον εαυτό του. Είναι κυρίως ο κατάλογος των εκδόσεων που ίδρυσε και διηύθηνε, του «Τυπογραφείου Κείμενα», από τη στιγμή της ίδρυσης τους, το 1969, έως και το θάνατό του, το 1989, ο οποίος περιγράφει με τον πιο εύγλωττο τρόπο τον πρωτεργάτη τους. Ενας κατάλογος φτιαγμένος με τη φροντίδα της επιμελήτριας του τόμου, η οποία πέρα από τα στοιχεία που τα ίδια τα έντυπα, οι κολοφώνες τους, προσκόμιζαν, προσέθεσε πολύτιμες πληροφορίες για την εκδοτική περιπέτειά τους. Συνταγμένος με απόλυτη χρονολογική σειρά, ο κατάλογος εικονογραφείται από τα εξώφυλλα όλων των εντύπων που αναφέρονται.

Ο απολογισμός είναι μεγάλος: έργα του μισοξεχασμένου τότε Κωνσταντίνου Θεοτόκη, οι μεταφράσεις του Μπέρτολντ Μπρεχτ από τον Πέτρο Μάρκαρη, τα βιβλία του Παναγή Λεκατσά, τα σκίτσα του Κώστα Μητρόπουλου, τα ποιήματα του Εκτορα Κακναβάτου, το «Κατά Σαδδουκαίων» του Μιχάλη Κατσαρού, το περιοδικό «Συντεχνία». Μία μεγάλη σειρά εκδόσεων μεσούσης της δικτατορίας, έμπρακτη αντίδραση του νεαρού που ήδη είχε αντιμετωπίσει την Ασφάλεια και επέλεγε, αντί την αποχή, στάση των διανοουμένων της εποχής εναντίον του καθεστώτος, την παρουσία, την κυκλοφορία και διάδοση των εκδοτικών του επιλογών. Επιλογών με νόημα και λόγο, ιδιαίτερα μέσα στο κλίμα των ημερών. Κι έπειτα το άπλωμα της Μεταπολίτευσης: οι εκδόσεις του Δημήτρη Χατζή, οι συλλογές με τα γαμοτράγουδα και τα βωμολοχικά κείμενα, οι μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων, οι ποιητικές συλλογές, το δοκίμιο, οι αρχαιολογικές επιγραφές, το σημαντικό αρχαιογνωστικό περιοδικό «Horos». Εκδόσεις που συνθέτουν την ανθολογία του δημιουργού τους, το προσωπικό του αναλόγιο. Δημοτικά τραγούδια, Γάλλοι υπερρεαλιστές, Επτανήσιοι λογοτέχνες, αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, αρχαιολογία, νέοι ποιητές που ο ίδιος εμπιστεύτηκε και εξέδωσε την πρώτη συλλογή τους. Ψηφίδες ενός εκδοτικού σχεδιασμού που απέπνεε το βαθύ ουμανιστικό, όπως σημειώνει και η Κλαίρη Μιτσοτάκη, και ανοιχτό στο καινούργιο, πνεύμα του δημιουργού του.

Τα «Κείμενα» ήταν βέβαια, σε μεγάλο βαθμό, ένα προσωπικό εγχείρημα· ταυτόχρονα όμως, γύρω και δίπλα από τον Φίλιππο Βλάχο κινήθηκε ένας κύκλος ανθρώπων, εμπνεύστηκε και συνεργάστηκε μαζί του. Οι συγγραφείς, οι μεταφραστές, οι άνθρωποι που σχεδιάζαν το εξώφυλλο, οι τυπογράφοι, οι διορθωτές, όσοι διαμόρφωναν τις μικρές ιστορίες της κάθε έκδοσης.

Οι επιλογές του Φίλιππου Βλάχου, όπως μπορεί να τις δει κανείς μέσα από το πρίσμα του χρόνου που έχει περάσει, έφεραν το στίγμα της κερκυραϊκής καταγωγής και της λογιοσύνης του, ενσωμάτωναν στην εμφάνισή τους την παιδεία και την αισθητική που κληροδότησε η πολύχρονη θητεία του στον πάγκο του τυπογραφείου. Γιατί ο εκδότης των «Κειμένων», αντιμετωπίζοντας το βιβλίο ως έργο τέχνης, ως ένα συνολικό προϊόν, ενδιαφέρθηκε για τον πλήρη έλεγχό του. Υπήρξε ένθερμος θιασώτης της παραδοσιακής τυπογραφίας, την οποία άσκησε με ζήλο και μεράκι προσφέροντας υποδειγματικής αισθητικής έντυπα βιβλία και περιοδικά, προορισμένα να υπηρετούν το περιεχόμενό τους.

Ο Φίλιππος Βλάχος συνέδεσε άρρηκτα τη ζωή του με την παραδοσιακή τυπογραφία. Μια τέχνη που χάνεται, καθώς το οικονομικό κόστος είναι εξαιρετικά υψηλό για τους όρους της σημερινής βιβλιοπαραγωγής. Μέρος πια μιας μουσειακής σχεδόν τεχνολογίας -το τυπογραφείο των «Κειμένων» με πρωτοβουλία ενός άλλου οραματιστή, που έφυγε και αυτός νωρίς, εραστή του ωραίου και του βιβλίου, του Νίκου Γιανναδάκη, βρίσκεται στη Βικελαία Βιβλιοθήκη-, υπηρετείται από ελάχιστους. Και δεν είναι μόνο τα μηχανήματα που αχρηστεύονται, οι κάσες, τα αναλόγια, τα χιλιάδες μολυβένια στοιχεία. Δεν είναι καν οι λέξεις που τα ονομάτιζαν όλα αυτά. Είναι οι κινήσεις των χεριών, οι σιωπηλές χειρονομίες, τα νεύματα όπως αποτυπώνονται εδώ στις φωτογραφίες των χεριών του τυπογράφου Νίκου Κοπάτου από τον Αγγελο Μίχα. Δύο χέρια που συνθέτουν λέξεις με τις στιγμές, στοιχειοθετούν, «δένουν» κι έπειτα λύνουν τη σελίδα, διορθώνουν, σελιδοποιούν. Χέρια που μιλούν μια γλώσσα που σιγά σιγά χρησιμοποιείται όλο και από λιγότερους, φωτογραφίες που αποτυπώνουν το χάδι του δημιουργού στις μικρές στιγμές που γίνονται λέξεις, σελίδες, βιβλίο. «Μένει στα δάχτυλα το λάδι, αλλά το χάδι χάνεται», όπως έγραψε και ο Μιχάλης Γκανάς.

Εάν το βιβλίο αποτελεί ένα ελεγείο για την παραδοσιακή τυπογραφία που χάνεται, ταυτόχρονα σηματοδοτεί και μία νέα αρχή. Η επιλογή της Γεωργίας Παπαγεωργίου να τυπωθεί με τη σύγχρονη τεχνολογία, σε μία ωραιότατη πραγματικά έκδοση, απηχεί τις εξελίξεις των τελευταίων χρόνων, ενσωματώνοντας ταυτόχρονα σε μεγάλο βαθμό στοιχεία από τις παλαιές τεχνικές στις νέες βιομηχανοποιημένες μεθόδους παραγωγής του βιβλίου. Και αυτό νομίζω ότι μπορεί να είναι και το καλύτερο μνημόσυνο για το ανοιχτό και δημιουργικό πνεύμα του Φίλιππου Βλάχου.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/11/2002