Νόαμ Τσόμσκι και φιλελευθερισμός

Η ιδιαιτερότητα του Νόαμ Τσόμσκι σε σχέση με άλλους διανοητές της Αριστεράς συνίσταται στο γεγονός ότι η κριτική του εναντίον του καπιταλισμού έχει ως άξονα αναφοράς τον κλασικό φιλελευθερισμό και βασίζεται στον επιστημονικό ορθολογισμό.

Η μελέτη αναλύει τις ομοιότητες και διαφορές των θέσεων του Τσόμσκι σε θέματα όπως η αγορά, τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, οι ανώνυμες εταιρείες, το κράτος, η παγκοσμιοποίηση, η δημοκρατία, η μισθωτή εργασία, ο μεθοδολογικός ατομισμός, με τις απόψεις νεοφιλελεύθερων διανοητών όπως του Μίλτον Φρίντμαν, του Φρίντριχ Χάγιεκ, του Τζόζεφ Σουμπέτερ, του Λούτβιχ φον Μίζες, του Πίτερ Μπάουερ κ.ά.

Ταυτόχρονα, αναλύονται πολλές απόψεις του Τσόμσκι από την σκοπιά των σύγχρονων θεωριών του μάνατζμεντ των επιχειρήσεων (Γκόσαλ, Χάντι, Μπελ). Ακόμη, καταγράφονται οι διαφορές του Τσόμσκι με την Αριστερά στο θέμα του μαρξισμού, της ανθρώπινης φύσης και του βιολογικού προσδιορισμού. Στα πλαίσια αυτά, η μελέτη αναπτύσσει διεξοδικά την κριτική του Τσόμσκι εναντίον "κολεκτιβιστικών" θεωριών της γλώσσας (Στάλιν, Σωσύρ, Βίτγκενσταϊν, Ντάμετ) που βλέπουν τη γλώσσα ως "κοινωνικό θεσμό". Τέλος, το βιβλίο αναφέρεται εκτενώς στη σκληρή κριτική την οποία ασκεί ο Τσόμσκι εναντίον των "τσαρλατάνων" (όπως τους αποκαλεί) του Μεταμοντερνισμού (Ντεριντά, Φουκώ, Κρίστεβα, Αλτουσέρ) και του ανορθολογισμού.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο δημοσιογράφος Τάκης Μίχας είναι σήμερα συνεργάτης της «Ελευθεροτυπίας», ενώ παράλληλα αρθρογραφεί και στον διεθνή Τύπο. Ταυτόχρονα όμως το κουστούμι της δημοσιογραφίας τού είναι πολύ στενό, γι' αυτό και πολλές φορές καταφεύγει στη συγγραφή βιβλίων που υπερβαίνουν τις δουλείες της καθημερινότητας.

Σε αυτό το βιβλίο έχουμε να κάνουμε με διπλά αποκαλυπτήρια. Ο Μίχας αποκαλύπτει στον Ελληνα αναγνώστη άγνωστες πλευρές του Αμερικανού διανοητή Τσόμσκι. Στην Ελλάδα, εξαιτίας του μονομερούς μεταφραστικού ενδιαφέροντος, έχουμε γνωρίσει τον Τσόμσκι μόνο ως επικριτή της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής και της παγκοσμιοποίησης. Γνωρίζουμε όμως ελάχιστα για τον Τσόμσκι ως ελευθεριακό αναρχικό, του οποίου η πολιτική φιλοσοφία έχει ως άξονα αναφοράς της τον κλασικό φιλελευθερισμό.

Σε αυτό το βιβλίο όμως αποκαλύπτεται και ο ίδιος ο Μίχας. Ο αναγνώστης θα διακρίνει εδώ όχι έναν επιδερμικό υποστηρικτή του φιλελευθερισμού, αλλά έναν πνευματικό άνθρωπο, ο οποίος γνωρίζει πολύ καλά πως η σχέση φιλελευθερισμού, κοινωνικής δικαιοσύνης και κοινωνικής πρόνοιας όχι μόνο είναι υπαρκτή, αλλά και πολύπλευρη. Στις απόψεις του Μίχα, ακόμη και αν διαφωνεί κανείς, θα ανακαλύψει πως υπάρχει και ένας άλλος πιο δημοκρατικός και ανοικτός τρόπος ανάγνωσης πολύπλευρων ιδεολογικών κινημάτων, όπως είναι ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός. Στο βιβλίο του δεν υπάρχει χώρος για ασπρόμαυρες κατατάξεις και για εύκολες κατηγοριοποιήσεις.

Ο συγγραφέας θέλει να μας δείξει το άλλο πρόσωπο του Τσόμσκι, όπως αυτό αναδεικνύεται μέσα από την αναρχοφιλελεύθερη κριτική που ασκεί στον καπιταλισμό. Μας αποκαλύπτει ένα Τσόμσκι, ο οποίος στον κλασικό φιλελευθερισμό βλέπει έναν επικριτή και πολέμιο των καπιταλιστικών αξιών. Εξάλλου ο Αμερικανός στοχαστής στον καπιταλισμό δεν διακρίνει το σύστημα της ελεύθερης αγοράς, αλλά το ακριβώς αντίθετο. Το σημερινό κυρίαρχο οικονομικό σύστημα δεν είναι η ελεύθερη αγορά, αλλά ο λεγόμενος επιχειρηματικός μερκαντιλισμός. Ο Τσόμσκι σε πολλά σημεία όχι μόνο δεν θεωρεί την αγορά υπεύθυνη για τις ανισότητες, αλλά τονίζει πως είναι μεγάλος μύθος η θεωρία η οποία εκτιμά τη σημερινή παγκοσμιοποίηση ως αποτέλεσμα της ελεύθερης αγοράς.

Στην κυρίαρχη εικόνα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας ο Τσόμσκι δεν βλέπει «την κίνηση των νόμων της αγοράς», αλλά την απόλυτη συνεργασία του κράτους, των ηγετικών ελίτ και των μεγάλων επιχειρήσεων. Η ανάπτυξη της Αμερικής στηρίχτηκε στον στρατιωτικό κεϊνσιανισμό, σε μεγάλες δηλαδή κρατικές δαπάνες για αμυντικούς εξοπλισμούς, οι οποίοι αφορούσαν προωθημένους τομείς τεχνολογίας. Δαπάνες που διευκολύνουν το έργο και τα κέρδη των πολυεθνικών εταιρειών, αφού τις απαλλάσσουν από τις δαπάνες για την έρευνα και αναπτύσσουν την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα.

Η πολιτική φιλοσοφία του Τσόμσκι είναι ο ελευθεριακός σοσιαλισμός, ο οποίος «δεν αντιπροσωπεύει τίποτε άλλο παρά τη μεταγραφή των αρχών του κλασικού φιλελευθερισμού στη σύγχρονη εποχή» (σελ 21). Ο Μίχας βουτώντας σε πολύπλευρες πτυχές του έργου του Τσόμσκι αναδεικνύει έναν στοχαστή που ναι μεν απορρίπτει την παγκοσμιοποίηση, αλλά αυτό το κάνει από θέσεις επικαιροποίησης και ανάδειξης των πανανθρώπινων και παγκοσμίως ισχυόντων αξιών του Διαφωτισμού. Τίποτα δεν είναι τόσο ξένο στον Αμερικανό στοχαστή από τον μετανεωτερικό σχετικισμό των πολιτισμικών αξιών και την απόρριψη του ορθολογισμού. Ο Τσόμσκι, αντίθετα από κάποιες κυρίαρχες σημερινές απόψεις, θεωρεί την αναζήτηση της αλήθειας και την κατάκτηση της γνώσης ως υπέρτατες προτεραιότητες του προοδευτικού λόγου και όχι προϊόντα του κυρίαρχου λόγου.

Ο Τάκης Μίχας παρακολουθεί τις προσπάθειες του Τσόμσκι να συγκεράσει την αρχή της ελευθερίας, με τις δύο όψεις της -θετική και αρνητική- με την αρχή της οικονομικής ισότητας. Ο Τσόμσκι τονίζει κάτι που προφανώς μόνο στην Ελλάδα δεν είναι γνωστό, πως δηλαδή οι κλασικοί του φιλελευθερισμού πρώτοι ανέδειξαν τη σημασία της κοινωνικής αναδιανομής και πρόνοιας. Γι' αυτούς και τον Τσόμσκι, η οικονομική ισότητα αποτελεί σημαντικό μέσο για την προώθηση της ελευθερίας στην κοινωνία. Η αποδοχή από πλευράς του υπερφιλελευθερισμού της ανισότητας αποτελεί σημαντική διαστρέβλωση της φιλελεύθερης ανθρωπιστικής παράδοσης.

Θεωρούμε πως τα πιο σημαντικά κεφάλαια του βιβλίου είναι τα τρία τελευταία. Σε αυτά ο Μίχας μας περιγράφει επαρκώς τις μεθοδολογικές και γνωσιολογικές αρχές του Αμερικανού στοχαστή. Ο Τσόμσκι, όταν υπερασπίζει την ισότητα και την ελευθερία, δεν το κάνει στο όνομα της χειραφέτησης κάποιων κοινωνικών συνόλων, αλλά στο όνομα της απελευθέρωσης του ατόμου. Πουθενά αλλού η αρχή του μεθοδολογικού ατομισμού δεν είναι τόσο προφανής όσο στην αντίληψη του Τσόμσκι για τη γλώσσα. Αυτός απορρίπτει αναφανδόν την άποψη που θεωρεί τη γλώσσα κοινωνικό θεσμό. Γι' αυτόν, η γλώσσα αποτελεί ατομικό φαινόμενο και δεν μαθαίνεται κοινωνικά, αλλά είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Η γλώσσα αναπτύσσεται και δεν μαθαίνεται. Αντικείμενο της επιστημονικής διερεύνησης είναι η γλώσσα του ατόμου και όχι της κοινότητας ή του έθνους.

Εμφυτη όμως είναι και η ατομική ικανότητα του ανθρώπου να ακολουθεί κανόνες, χωρίς να τους συνειδητοποιεί στις περισσότερες περιπτώσεις. Για τον Τσόμσκι, όπως και για τον Χάγεκ, η δημιουργικότητα είναι καθοριστικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. Η εκδήλωση της ανθρώπινης δημιουργικότητας στηρίζεται στην ελευθερία των ατομικών επιλογών. Ο Τσόμσκι πιστεύει πως υπάρχει μια καθολική ανθρώπινη φύση και ότι σε αυτή τη φύση αντιστοιχούν έμφυτες ηθικές αξίες. Στην κοσμοαντίληψη του Τσόμσκι δεν υπάρχει χώρος για κρατικές και κοινωνικές συνδιαμορφώσεις του ατόμου. Ο ατομικισμός θεωρείται υπέρτατη αξία. Η ελευθερία νοείται ως ατομική ελευθερία, τόσο από τους κρατικούς καταναγκασμούς όσο και από τους καταναγκασμούς που γεννούν οι κοινωνικές στερήσεις και ανισότητες.

Αυτό όμως, κατά τη γνώμη μας, είναι και το κυριότερο πρόταγμα του Διαφωτισμού, του οποίου ιδεολογικά υποστηρίγματα είναι ο κλασικός φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και ο ρεπουμπλικανισμός. Ο ελευθεριακός σοσιαλισμός του Τσόμσκι αφορά ελεύθερα και ισότιμα άτομα και όχι κοινωνικά σύνολα. Αν και εδώ δεν υπάρχει χώρος για να το αναλύσουμε, τα ίδια πρεσβεύει και η μαρξική εκδοχή του σοσιαλισμού.

Ο Τάκης Μίχας είναι πολύ δυνατός όταν κριτικάρει τις μάλλον καταστροφολογικές και αποκαλυψιακές απόψεις του Τσόμσκι για την παγκοσμιοποίηση (8ο κεφάλαιο), μάλλον μονομερής όταν εξετάζει τα θέματα της μισθωτής εργασίας και των μεγάλων επιχειρήσεων (5ο και 6ο κεφάλαια), και ιδιαίτερα αποκαλυπτικός στα σημεία όπου περιγράφει την ενότητα και τη διαφοροποίηση του Τσόμσκι με σύγχρονους νεοφιλελεύθερους στοχαστές. Βεβαίως στην προσπάθειά του να συγκεράσει απόψεις που εμφανώς διαφέρουν, όπως είναι αυτές του Τσόμσκι με αυτές του Χάγεκ και άλλων νεοφιλελεύθερων στοχαστών, υποπίπτει πολλές φορές στο σφάλμα του εκλεκτισμού ή και του συγκρητισμού.

Στο κατά τη γνώμη μας καλύτερο βιβλίο του Μίχα, εκείνο που αξίζει περισσότερο είναι η ανάδειξη της αξίας του διαλόγου μεταξύ διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτων. Ο Μίχας προωθεί μια αυτονόητη αξία, η οποία σε εποχές υποτίμησης της γνώσης και υπερτίμησης του βερμπαλισμού και των θεωρητικών ακροβασιών, είναι τόσο ξεχασμένη. Η αξία αυτή δεν είναι άλλη από την υπενθύμιση πως σε όλα τα μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα, βάση των οποίων είναι ο ανθρωπισμός, ο ορθολογισμός και ο σεβασμός της γνώσης, μπορούμε να ανακαλύψουμε διαύλους επικοινωνίας και συνεργασίας. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει πως όλες οι απόψεις είναι αληθινές και πως όλες οι θεωρίες έχουν την ίδια αξία, ούτε πως καλούμε προς υποστολή των σημαιών της κριτικής. Ακριβώς το αντίθετο εννοούμε.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/08/2007