Δικαιώματα και θεωρίες δικαιοσύνης

Τα δικαιώματα, παραδοσιακά, αποτέλεσαν μια από τις ισχυρότερα εδραιωμένες πεποιθήσεις στους κόλπους της δυτικής σκέψης. Αν και ίσως φιλοσοφικά ευάλωτα, έχουν καθιερωθεί ως αναπόσπαστο τμήμα του πολιτικού και ηθικού λεξιλογίου μας. Τι είναι όμως αυτό που κάνει τα δικαιώματα ηθικώς και πολιτικώς σημαντικά παρά τα προβλήματα θεμελίωσής τους; Πού ανάγεται η μοναδικότητά τους και γιατί θεωρείται αναντικατάστατη η γλώσσα των δικαιωμάτων; Πώς συνδέονται με έννοιες όπως η ελευθερία, η ευημερία, η δικαιοσύνη, η αυτονομία, τα οφέλη, οι κοινωνικοί στόχοι; Προσπαθώντας να απαντήσει σε τέτοιου είδους ερωτήματα, το βιβλίο πραγματεύεται διεξοδικά τη σκέψη του John Rawls, σε σχέση με τους βασικότερους συνομιλητές του, τον Ronald Dworkin, τον Robert Nozivk, τον Amartya Sen και άλλους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οσο μεγάλες και αγεφύρωτες κι αν είναι οι διαφορές απόψεων ανάμεσα στους θεράποντες της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας, δύο πράγματα είναι σίγουρα και δεν τα αμφισβητεί κανένας. Πρώτον, ότι η ήδη τεράστια και διαρκώς διογκούμενη βιβλιογραφία που αποτελεί αυτό που ονομάζεται «σύγχρονη» πολιτική φιλοσοφία ή «σύγχρονη» πολιτική σκέψη έχει την αφετηρία της από την έκδοση, το 1971, του βιβλίου του John Rawls «Α Theory of Justice» («Θεωρία της Δικαιοσύνης»). Δεύτερον (και διόλου άσχετο με το πρώτο, αφού ήταν η Θεωρία της Δικαιοσύνης του Rawls που επηρέασε καθοριστικά την «ατζέντα», τη θεματολογία και το ίδιο το λεξιλόγιο), ότι το κεντρικό ζήτημα που απασχολεί όλη αυτή τη βιβλιογραφία και συζήτηση είναι η έννοια της δικαιοσύνης, επιστρέφοντας έτσι στο «παλαιότερο πρόβλημα της πολιτικής φιλοσοφίας», όπως αναγνωρίζουν ακόμη και οι επικριτές του Rawls.

Σε βαθμό που θα εξέπληττε τους μη μυημένους, που δεν θα περίμεναν ίσως ένα βιβλίο να έχει τέτοιας κλίμακας επιρροή, όλη η ιστορία της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας στη λεγομένη αγγλοσαξονική βιβλιογραφία (και όχι μόνον) ταυτίζεται με την ιστορία της υποδοχής του μνημειώδους έργου του Rawls. Η πολιτική επιστήμη δέχτηκε σταδιακά σαν αναπόσπαστο μέρος των πολιτικών σπουδών τη μελέτη και διδασκαλία της κανονιστικής πολιτικής σκέψης και φιλοσοφίας σε βαθμό που ήταν αδιανόητος τις προηγούμενες μεταπολεμικές δεκαετίες. Και το ενδιαφέρον δεν περιορίστηκε στα πανεπιστήμια και στους ακαδημαϊκούς κύκλους. Πολιτικοί από διάφορες πλευρές του πολιτικού φάσματος, φιλελεύθεροι τε και σοσιαλδημοκράτες, τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη, έσπευσαν να οικειοποιηθούν ό,τι θεωρούσαν ότι τους ταίριαζε ή να δώσουν φιλοσοφική νομιμότητα στα επιχειρήματά τους. Ιδέες και επιχειρήματα του Rawls ακούστηκαν σε διάφορα ευρωπαϊκά κοινοβούλια από αγορητές. Επιπλέον, η επανάσταση που έφερε η δημοσίευση του έργου του Rawls δεν έμεινε στο πλαίσιο της αγγλοαμερικανικής διανόησης. Αργά, αλλά σταθερά, κατέκτησε και τα πιο απόρθητα κάστρα, με τελευταίο τη Γαλλία. Αν έκανε κανείς μια γύρα-έρευνα στα κεντρικά βιβλιοπωλεία του Παρισιού στις αρχές της δεκαετίας του '90, θα έβλεπε πως η Γαλλία διέφερε ακόμη. Είχαν βέβαια αρχίσει να πυκνώνουν θεαματικά οι μεταφράσεις κλασικών έργων πολιτικής φιλοσοφίας γραμμένων σε αγγλικό πρωτότυπο, αλλά επρόκειτο κυρίως για κλασικά έργα της ιστορίας της πολιτικής σκέψης, από τον Thomas Hobbes ώς τον John Stuart Mill. Οι παρισινές «μόδες» έχουν αλλάξει πολύ από τότε, και σήμερα η εικόνα είναι εντυπωσιακή. Ολα τα κλασικά πλέον έργα της σύγχρονης πολιτικής σκέψης, αυτής που ξεκίνησε με τον Rawls και τους σχολιαστές του, έχουν μεταφραστεί στη γαλλική το ένα μετά το άλλο. Επιπροσθέτως, οι μεταφράσεις φέρνουν και τους σχολιαστές τους, σε βαθμό που σήμερα η σοβαρότερη και ποιοτικότερη πολιτική σκέψη που παράγεται στη Γαλλία αποτελεί μέρος της γενικότερης συζήτησης που άρχισε με τον Rawls και συνεχίζεται ακάθεκτη από τους αμέτρητους σχολιαστές του ή σχολιαστές των σχολιαστών του. Τα περί Γαλλίας δεν τα αναφέρω τυχαία.

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είχε πει το 1894 ότι από πολιτιστική άποψη είμαστε επαρχία της Γαλλίας, και, παρά τις διαφορετικές συνθήκες, υπάρχει ένας βαθμός αλήθειας σ' αυτόν τον αφορισμό ακόμη και σήμερα. Ισως λοιπόν να έχει σχέση ότι και στη Γαλλία με τον Rawls ασχολούνται, ίσως και όχι, αλλά το βέβαιο είναι ότι και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία που έχει προκύψει από τη δημοσίευση της «Θεωρίας της Δικαιοσύνης» μέχρι σήμερα. Το ίδιο το πρώτο κλασικό βιβλίο του Rawls μεταφράστηκε κι εκδόθηκε (από τις εκδόσεις «Πόλις»). Αρκετές μεταφράσεις και ερμηνευτικά-σχολιαστικά άρθρα έχουν προκύψει στην ελληνική βιβλιογραφία.

Το βιβλίο του Γρηγόρη Μολύβα «Δικαιώματα και Θεωρίες Δικαιοσύνης: Rawls, Dworkin, Nozick, Sen», που εκδόθηκε πρόσφατα, έρχεται να δώσει σε όλη αυτή την κίνηση την πιο στέρεη βάση που θα μπορούσε κανείς να της ευχηθεί. Πρόκειται για ένα εξαιρετικής ποιότητας έργο που είμαι σίγουρος πως θα αναδειχθεί στο κλασικό έργο που θα υποχρεούται να έχει διαβάσει καλά όχι μόνον όποιος θέλει να ασχοληθεί με την πολιτική σκέψη (αυτό είναι αυτονόητο), αλλά και όποιος θέλει να έχει γνώση, γνώμη κι επιχειρήματα για τα ζωτικής σημασίας θέματα της δικαιοσύνης και των δικαιωμάτων.

Το βιβλίο, μεγάλο σε όγκο και αστείρευτο σε πλούτο φιλοσοφικής ανάλυσης, κάνει τον αναγνώστη να αισθανθεί πραγματικά πλουσιότερος και σοφότερος από την εμπειρία της ανάγνωσής του. Εχοντάς το τελειώσει αισθάνεσαι ότι πραγματικά «κάτι έκανες», ότι η μελέτη του σε απελευθέρωσε από αμέτρητες εσφαλμένες και ρηχές απόψεις και επιχειρήματα και σε οδήγησε σε μονοπάτια εξαιρετικά γόνιμου, εκλεπτυσμένου φιλοσοφικού και πολιτικού στοχασμού βήμα βήμα, με λογικό ειρμό και συνοχή, και όλα αυτά σε μια γλώσσα όμορφη και πλούσια. Ενα από τα πολλά προτερήματα αυτού του βιβλίου είναι πως είναι πολύ καλογραμμένο, είναι προφανέστατο πως ο συγγραφέας έχει δουλέψει πολύ την κάθε φράση του πριν την παραδώσει στον αναγνώστη.

Θα ήταν αδύνατο και δονκιχωτικό να προσπαθήσει κανείς σε μια βιβλιοκρισία που οφείλει να μην ξεπερνά τις χίλιες λέξεις, να παρουσιάσει και να σχολιάσει τα επιχειρήματα ενός τέτοιου βιβλίου. Γι' αυτά θα πρέπει ο αναγνώστης να πάει στο ίδιο το έργο. Ομως θεωρώ σκόπιμο να σταθώ σε ένα σημείο που το θεωρώ πολύ σημαντικό και που νομίζω ότι καθιστά το βιβλίο ξεχωριστής αξίας συμβολή όχι μόνο για την ελληνική βιβλιογραφία αλλά και για τη διεθνή βιβλιογραφία περί των υπό συζήτηση εννοιών και θεωριών.

Ενα από τα μεγαλύτερα ελαττώματα πάρα πολλών έργων περί σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας είναι το ότι, για να διατυπώσουν ένα πειστικό επιχείρημα και μια θεωρία που φαίνεται άμεμπτη στην εσωτερική της λογική, διαλέγουν να αναμετρηθούν με «αχυρανθρώπους», με σκιάχτρα αντίπαλων θεωριών, παρά με τις ίδιες τις αντίπαλες θεωρίες. Και ένα από τα πιο δημοφιλή «θύματα» αυτής της τακτικής είναι ο ωφελιμισμός, η ηθική θεωρία σε αντίθεση προς την οποία έχτισε τη δική του θεωρία ο Rawls. Εν αντιθέσει με τον ίδιο τον Rawls (που ήξερε τον ωφελιμισμό, αλλά διαφωνούσε μαζί του και καταπιάστηκε με το να διατυπώσει μια θεωρία με διαφορετική αφετηρία, αλλά που θα είχε ταυτόχρονα το κύριο ατού του ωφελιμισμού, τη λογική συνοχή), πάρα πολλοί άλλοι σχολιαστές μιλούν για διάφορες αδυναμίες ή ελαττώματα του «ωφελιμισμού», αλλά ελάχιστα ξέρουν για τη θεωρία την οποία σχολιάζουν (ή συχνότατα αναφέρονται σε έναν χονδροειδή και αγοραίο ωφελιμισμό, που θα έκανε τους στοχαστές του κλασικού ωφελιμισμού να ανατριχιάσουν). Ολοι αυτοί βρίσκουν στον Μολύβα «το δάσκαλό τους», αν μου επιτρέπεται η έκφραση.

Ο συγγραφέας του βιβλίου, ενώ δεν φείδεται καθόλου κριτικών και επιχειρημάτων ενάντια στις αδυναμίες του ωφελιμισμού, αποδεικνύει σε αυτό το έργο ότι έχει βαθύτατη γνώση όχι μόνον της κριτικής του Rawls ενάντια στον ωφελιμισμό, και των σχολιαστών του Rawls ενάντια στον τελευταίο, αλλά και του φιλοσοφικού και ηθικού οικοδομήματος που ο Rawls ξεκίνησε το 1971 για να γκρεμίσει από τη μέχρι τότε πρωτοκαθεδρία του, του ωφελιμισμού, τόσο κλασικού όσο και σύγχρονου. Το γεγονός ότι κατέχει τόσο καλά όλες τις πτυχές της θεωρίας που έδωσε στον Rawls την αφετηρία του και το στόχο του, και, συνεπώς, στη σύγχρονη πολιτική σκέψη το λόγο ύπαρξής της, καθιστά τα σχόλιά του καίρια, μεστά και πειστικά. Το βιβλίο του Μολύβα σίγουρα θα αποτελέσει κλασικό έργο στην ελληνική πολιτική και φιλοσοφική βιβλιογραφία και εισάγει ένα λεξιλόγιο και έναν πλούτο κατηγοριών και εννοιών που θα συζητηθούν πολύ, και για πολλά χρόνια. Είναι η απαραίτητη βάση για οτιδήποτε γραφεί και διδαχθεί από δω και πέρα στην Ελλάδα για τις έννοιες, τις τάσεις και τις προοπτικές της σύγχρονης διεθνούς πολιτικής σκέψης και φιλοσοφίας.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΑΡΟΥΞΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/03/2004