Τα λουτρά

Ο Πέπε Καρβάλιο, πρώην πράκτορας της ΣΙΑ, πρώην κομουνιστής και νυν κυνικός ντετέκτιβ, γκουρμέ και λάτρης των γυναικών, αποφασίζει να αποτοξινωθεί. Απομονώνεται στα ιαματικά λουτρά, όπου πρέπει να ξεχάσει τις γαστριμαργικές απολαύσεις, το ποτό και το ξενύχτι. Περνά τις μέρες του με ζωμούς λαχανικών, χυμούς φρούτων, κλύσματα, λασποθεραπείες, μασάζ, ακριβές ζύγισμα μέσα σ' ένα περιβάλλον όπου η υγιεινή ζωή είναι το ύψιστο ιδανικό. Το κοινό των λουτρών αποτελούν βιομήχανοι, επιχειρηματίες, συγγραφείς, σύζυγοι πλούσιν κυριών, καλλιτέχνες, μια υπέρβαρη αστική τάξη που, προκειμένου να επιβιώσει, πληρώνει για να αποβάλει ό,τι έχει υπέρμετρα καταναλώσει. Οι συγκρούσεις ξεχνιούνται, προέχουν η αξιπρέπεια, οι καλοί τρόποι, η ανοχή, η εγκράτεια. Μέχρι τον πρώτο φόνο... Ο Καρβάλιο καλείται να συνδράμει στην επίλυση του μυστηρίου, στην επαναφορά των πραγμάτων στην αρχική τους κατάσταση.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι πολύ δύσκολο να συνοψίσει κανείς τις διαφορές και τις συγκλίσεις, έστω χοντρικά, ανάμεσα στο βορειοαμερικανικό και στο ευρωπαϊκό αστυνομικό μυθιστόρημα: να μιλήσει για τους ιδιαίτερους στιλιστικούς παράγοντες που σχετίζονται με τις δύο αυτές σχολές και αφορούν τις αισθητικές επιλογές τους, απότοκες του βαθύτερου πολιτισμικού ήθους των συγκεκριμένων χώρων. Θα ήταν περιττό να τονίσω ότι η εμμονή στο λόγο, στο διανοητικό στοιχείο (σε βαθμό υπερβολής κάποτε), χαρακτηρίζει τους συγγραφείς της Γηραιάς Ηπείρου. Αυτή, όμως, η παράμετρος, το ξαναλέω, δεν προσδίδει στο αστυνομικό λογοτέχνημα, οπωσδήποτε, καλλιτεχνική αξία αδιαμφισβήτητη έναντι ενός άλλου που εξήχθη βάσει πιο «αντιδιανοητικών» υλικών.

Το κλασικό αλλά και το σύγχρονο υπερατλαντικό «ντετέκτιβ στόρι» διακρίνεται για την εξαιρετική εκφραστική του οικονομία, που είναι καρπός μιας συγκεκριμένης, σεμνής, θα έλεγα, λογοτεχνικής άποψης για το είδος. Ειδικότερα: είναι εξαγόμενο μιας οπτικής εστιασμένης στους κώδικες και στα στερεότυπα της αστυνομικής αφήγησης και όχι αποτέλεσμα μιας επηρμένης φιλολογικής αντιμετώπισης, η οποία ενδιαφέρεται για το είδος, λες, δευτερευόντως, επιφυλάσσοντας γι' αυτό μία από τις πλεονάζουσες θέσεις στην αφηγηματική πολυφωνία ενός μυθιστορήματος. Ευρωπαϊκού, μεταμοντέρνου, ή και όχι, τύπου.

Από τον Γκράχαμ Γκριν έως τον Ζορζ Σιμενόν και από τον Αντρέα Καμιλέρι ή τον Μανσέτ έως τον Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, έχουμε μπροστά μας, με όλες τις επιμέρους διαφοροποιήσεις του, ένα χαρτογραφημένο τοπίο πολύ ιδιαίτερο, πιο εγκεφαλικό εκ πρώτης όψεως από το βορειοαμερικανικό. Και βέβαια ο επιθεωρητής Μεγκρέ είναι πολύ εγγύτερα στον Σπέιντ του Χάμετ ή στον Μάρλοου του Τσάντλερ, παρά τις ιδεολογικοφιλολογικές ανομοιότητες των ηρώων αυτών, απ' όσο είναι, για παράδειγμα, ο ντετέκτιβ Πέπε Καρβάλιο του Μονταλμπάν εν σχέσει προς τους ήρωες του Τζέιμς Ελρόι ή του Τσέστερ Χάιμς. Οι Ευρωπαίοι διώκτες του εγκλήματος αλλά και το εν γένει σκηνικό της δράσης τους καθώς και οι λοιποί χαρακτήρες συνθέτουν συνήθως μία αφήγηση, η οποία αποκλίνει από τη «μονολιθική» αστυνομική εξιστόρηση και φλερτάρει με, όσο γίνεται, περισσότερες περιοχές άλλων ειδών, σε βαθμό υστερίας: σχηματίζεις, δηλαδή, την πεποίθηση ότι αυτή η φυγόκεντρος επιβάλλεται από μία ανασφάλεια για την αποτελεσματικότητα του αστυνομικού είδους στην καθαρή του μορφή και ότι η προσφυγή σε άλλους λόγους θα το βγάλει από τα όποια αδιέξοδά του.

Μία παρένθεση: αρκετές φορές έχουμε μιλήσει για το νέο ισπανόφωνο αστυνομικό μυθιστόρημα, ιδιαίτερα για το λατινοαμερικανικό, και την πολυφωνία του, για την προτίμησή του σε μια θεματολογία κοινωνικοπολιτική, η οποία όμως συνήθως δεν χάνει την επαφή της με το λογοτεχνικό ορίζοντα και τα στερεότυπα του είδους. Διότι αυτό είναι το ζητούμενο: να ανανεώνεται το τελευταίο.

Δεν θα ήταν δυνατόν να βάλλει κανείς εναντίον αυτής της «συνεκδοχής», της σύγκλισης δηλαδή των ειδών, το αστυνομικό να συμπλέει με το πολιτικό ή το φανταστικό, ας πούμε, εφ' όσον η χημική ένωση είναι επιτυχημένη. Ας θυμηθούμε το κύκνειο άσμα του Μπουκόφσκι (το μυθιστόρημά του «Παπλ φίξιον»): έναν απολαυστικό συνδυασμό «φτηνού» μυθιστορήματος και επιστημονικής φαντασίας.

Συχνά, όμως, αντιλαμβάνεσαι την προηγούμενη πολυσυλλεκτικότητα ως αποτέλεσμα κακής δοσολογίας, ως μια επιλογή βλαπτική για το λογοτεχνικό αποτέλεσμα, κάτι που θα επισήμαινα, με λύπη μου ομολογώ, όσον αφορά το μυθιστόρημα «Τα λουτρά» (1986) του πασίγνωστου σύγχρονου Ισπανού συγγραφέα αστυνομικών περιπετειών Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, γεννημένου το 1939.

Ο δημιουργός του ντετέκτιβ Πέπε Καρβάλιο έχει ήδη χτίσει το μύθο του, ως ένας βιρτουόζος συγγραφέας, που ξέρει να αναμειγνύει στις σπεσιαλιτέ του το έντονο πολιτικοκοινωνικό στοιχείο με το αστυνομικό θρίλερ και την κατασκοπεία, το σασπένς, με ό,τι τέλος πάντων έχουμε μάθει να ονομάζουμε ιστορίες μυστηρίου γύρω από ένα έγκλημα και το συνεπακόλουθο ερώτημα «ποιος το έκανε». Οι προτάσεις του για την ανάμειξη και την ανάπτυξη των προηγουμένων ειδών του πρόσφεραν τα κλέη που οι ενήμεροι γνωρίζουν και είναι σε θέση να συζητήσουν. Να σχολιάσουν το κατά πόσον αυτή η «συνταγή» είναι πάντα επιτυχημένη ή όχι.

Ο γράφων, θαυμαστής του Μονταλμπάν, σχεδόν αισθάνεται δυσάρεστα που δεν ένιωσε μόνον απόλαυση (γιατί και αυτό συνέβη) διαβάζοντας το άνισο βιβλίο του τελευταίου «Τα λουτρά». Τι έφταιξε... Να το πω εξαρχής: η πλησμονή κυρίως πολιτικών, ιστορικών σημαινομένων, τα οποία σε συνδυασμό με τα ψυχολογικά, κοινωνικά σχόλια βαραίνουν αρνητικά στο σύνολο, δεν διυλίζονται σωστά και δεν αφήνουν την έξοχη σύλληψη του πλαισίου δράσης να λειτουργήσει καθαρτήρια. Διότι το εύρημά του, να εισαγάγει δηλαδή ο Μονταλμπάν τους ένοχους-αθώους ήρωές τους σε ένα χώρο μοντέρνας φυσιοθεραπείας, είναι σε ένα πρώτο επίπεδο έξοχο. Μάλιστα, ο συγγραφέας δεν σκέφθηκε να «βαπτίσει» εντός αυτής της ιδιότυπης Σιλωάμ μόνον όσους περιστοιχίζουν το διώκτη του εγκλήματος Καρβάλιο αλλά και τον ίδιο τον ντετέκτιβ, ο οποίος, στα ίχνη πολλών άλλων ηρώων του κλασικού ή και νεότερου είδους, περνάει εν προκειμένω μια σωματική και υπαρξιακή κρίση.

Τόπος δράσης του έργου είναι ένα πολυτελέστατο ινστιτούτο αδυνατίσματος σε κάποιο ειδυλλιακό σημείο της σύγχρονης Ισπανίας. Ο παχύσαρκος και πότης Καρβάλιο βρίσκεται εκεί για αποτοξίνωση όπως και άλλοι πολλοί, εκπρόσωποι όμως αυτοί του τζετ σετ. Η δεξιοτεχνία του Μονταλμπάν μας εισάγει με τρόπο γοητευτικό στο συγκεκριμένο σκηνικό, έναν έκδηλα συμβολικό χώρο, μιας παράξενης, μοντέρνας Βαβέλ ή καλύτερα ενός άλλου πνευματικού σανατορίου δίκην θεραπευτηρίου στην κορυφή του Νταβός, που συναντήσαμε στο «Μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν. Η συγγένεια των δύο τόπων είναι καταφανής και στο εξής επίπεδο: υποτίθεται ότι ο «καθαρμός» των ηρώων σχεδιάζεται ολιγόχρονος, ο Χανς Κάστορπ στο βιβλίο του Μαν έχει εισαχθεί για μικρό διάστημα στο σανατόριο, ενώ στην πράξη η νοσηλεία του αποδεικνύεται καθοριστική για τη ζωή του. Στο «Μαγικό βουνό» το θεραπευτήριο αποδεικνύεται ο «Αδης του ύψους», στα «Λουτρά» το ινστιτούτο γίνεται, επίσης, αδιόδευτος πύλη, τουλάχιστον για ορισμένους πελάτες του. Το όνομα της επιχείρησης επίσης συμβολικό «Φάμπερ και Φάμπερ» (αναφορά στη μυθική μάρκα μολυβιών και στον αγγλικό εκδοτικό οίκο): λογοτεχνία, λοιπόν, και πραγματικότητα, φυσιολογία στη συγκεκριμένη περίπτωση και φαντασία ή πνεύμα. Συγκρούσεις και σχέσεις παλιές μεταφερμένες στο χώρο των πολυτελών λουτρών παίρνουν μια διάσταση μυστηριώδη, θα 'λεγα, η οποία μπορεί να μη θυμίζει την ανεπίληπτη πνευματικότητα των λουομένων στις ρωμαϊκές θέρμες στην ταρκοφσκική «Νοσταλγία» (διότι ο σαρκαστής Μονταλμπάν φροντίζει να χρωματίσει κοινωνικά τους ήρωές του επιφυλάσσοντάς τους την αναπόφευκτη πεζότητα της υλικής ταυτότητας), όμως αποκτούν μέσα σ' αυτό το περιβάλλον μιαν ιδιαιτερότητα περίπου εξαϋλωμένη. Οι διάλογοι και οι συμπεριφορές (ακόμα και όταν οδηγούνται ηθελημένα προς το γκροτέσκο), λαμβάνουν χώρα στο χείλος ενός γκρεμού, πάνω σε ένα όριο, δηλαδή γίνονται σημεία αναπεπταμένα.

Μέχρις εδώ ο Μονταλμπάν αποδεικνύει τη στόφα του με τρόπο αξιοζήλευτο. Χάνει, όμως, τον έλεγχο της δραματικής οικονομίας από ένα σημείο και μετά. Ίσως φταίει η υπερβολικά διεξοδική ανάλυση χαρακτήρων και συμβάντων, γεγονός που σωρεύει δεδομένα διαρκώς και εξακτινώνει σπάταλα τη δράση. Θύμα μάλλον της δεκαετίας του '80 και του έντονου ακόμα πολιτικού κλίματος της εποχής, ο «κοινωνικός» Μονταλμπάν θέλει να τα περάσει όλα από την κοινωνιολογική του κρησάρα, εις βάρος τελικά του δραματικού αποτελέσματος και της θαυμάσιας ατμόσφαιρας που είχε δημιουργήσει στην αρχή.

Εντούτοις, το εύρημα του μικρόκοσμου των λουτρών (χώρος ο οποίος είναι προφανές ότι μπορεί να ιδωθεί ως μία αλληγορία του σύγχρονου κόσμου της υλικής ευημερίας) μεταγγίζει συνεχώς τις ποικίλες αποχρώσεις του στο σύνολο, παρά το πλεόνασμα της φλυαρίας, ακόμα και της απιθανότητας της ίντριγκας. Η σχέση των σωματικά «νοσούντων» με τα πράγματα, το πνεύμα και την ηθική, κερδίζει τις εντυπώσεις, δίνοντας ένα παράδοξο βάθος στα συμβάντα. Ο Μονταλμπάν πρωτοπόρος, πριν μας κατακλύσουν οι διάφορες αφηγήσεις γύρω από τις τροφές και τη σχέση τους με σώμα και διάνοια, χειρίζεται ευφυώς το θέμα της φυσιολογίας μέσα σε σημερινά συμφραζόμενα, αποσπώντας από το σωματικό έκκριμμα μονιμότερες, μη απτές, ουσίες.

Ο Ισπανός συγγραφέας έχει ευτυχήσει στα χέρια της Βέρας Δαμόφλη, η οποία μετέφρασε και άλλα βιβλία του.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/08/2002